ՎԱՀԷ ՔԱՉԱ
Կէս գիշերին մօտ էր: Օդը հեղձուցիչ էր դարձել: Մի քանի կայծակներ ակօսեցին երկինքը: Ճաշասենեակի լոյսը թրթռում էր: Ծխախոտի վատ հանգցրած մի ծխուկ սիրտ խառնող հոտ էր գցել: Կիսով չափ դատարկ ափսէները, գրգռուած մատներով հացի տրորուած եւ սեւացած միջուկները, անաւարտ ճաշը, խեղդող մթնոլորտ էին ստեղծում: Նեարդերը սպասումից լարուած էին: Ոչ ոք չէր համարձակւում խօսել:
Յանկարծ փողոցում մի քանի կրակոցներ պայթեցին, յետոյ երկար լռութիւն տիրեց: Քիչ անց ծանր ոտնաձայներ արձագանգուեցին փողոցում: Քայլերը մօտեցան եւ միջանցքում կանգ առան:
Կաուբախի հեռաւոր եւ աղօտ ձայնը, հիւանդանոցի միջանցքում խօսող բժշկի ձայնի նման, լռութիւնը խռովեց: Կրունկի մի քանի չըխկոցներ եւ նորից լռութիւն: Յանկարծ դուռը բացուեց եւ յայտնուեց Կաուբախը: Նա խոշորացոյցը քսեց այտին, աչքերը կկոցեց… Ֆրանսուազը գերմանացու հայեացքը զգաց իր վրայ: Նայեց նրա աչքերի մէջ եւ աչքերը մշուշուեցին… Ամուսնու մահուան բօթը վերապրեց: Այն պահին եղած իւրաքանչիւր իրը նորից տեսաւ: Յիշեց ամէն մի խօսքը: Չէր լացել, որովհետեւ անզօր կատաղութիւնը կծկել էր նրա նեարդերը: Այսօր առաջին անգամ զարթեցնում էր այդ յուշերը: Իսկ մինչ այս պահում էր որպէս դարման: Ժամն էր արդէն օգնութիւն կանչելու: Նա զգուշօրէն Կաուբախին խաւարի միջից դուրս հանեց եւ խորը շունչ քաշեց: Նա պատրաստ էր:
Դոկտորը սկսեց պատառաքաղի հետ խաղալ: Նա գիտէր, որ Կաուբախն իրեն էր նայում: Փորձեց պաղարիւնութիւնը չկորցնել. «Թողնել, որ այս զզուելի պահն անցնի»: Աչքերը չռեց եւ մտածեց կնոջ մասին: Արեան յորձանքը պղտորեց նրա ուղեղը: Ուզում էր խօսել, ասել իրեն շրջապատող մարդկանց, որ յայտնեն իր կնոջը, մխիթարեն նրան, բայց կարծես մղձաւանջի մէջ լինէր եւ կարծես լեզուն պոկուած էր: Ուշադրութիւնը կենտրոնացրեց պատառաքաղի ցատկերին. աւելի ու աւելի նեարդային էր սեղանին խփում: Անկարող էր մտքերը հանգուցել…
Պիեռը, սեղմուած կոկորդով, զգում էր, թէ Կաուպախից եկող ջերմութիւնը ինչպէս է ճնշում իրեն: Ակամայից ձեռքը դրեց կրծքին, որպէսզի թաքցնի շքանշանները: Նա այստեղ էր, այդքան զոհաբերութիւններից յետոյ, անպաշտպան կծկուած: Մի անսահման խղճահարութիւն համակեց նրան: Կաթիլ-կաթիլ հոսող արցունքն զգաց ձեռքի վրայ: Փորձեց զսպել, բայց ի զուր: Ամէն մի կաթիլի այրոցը զգաց իր այտերի վրայ:
Վիլկերը, քրտնած մարմնով, կարծում էր, թէ ուր որ է, սիրտը կը պայթի: Թաքուն նայեց Կաուբախին, փորձելով նրան համոզել, որ ինքը վախենում է, որ ինքը մարդկային արարած է… Ֆրանսուազի համար պատրաստած չեկը բռնել էր ձեռքին: Եթէ Կաուբախը որպէս պատանդ իրեն վերցնի, մի տեսակցութիւն կը խնդրի եւ չեկը կը սահեցնի ձեռքերի մէջ. «Գերմանական զինուորների այրիներին»: Իսկ Կաուբախի համար մի ուրիշ, աւելի կարեւոր չեկ կը գրի: Իր գիւղական տունը կը նուիրի գեստապոյին… դիմադրութեան մասնակիցներին կը մատնի… Եւ վերջապէս պէտք կը գայ գերմանացիներին…
Բրիժիտն արհամարհանքով էր պատասխանում Կաուբախի հայեացքին: Կը համարձակուի՞ իրեն որպէս պատանդ վերցնել: Չի՛ կարող պատահել:
Վիքթորը մոլորուած, հայեացքը յառել էր կօշիկներին: Նա ձեռքը դրեց կնոջ ուսին: Վայրկեաններն էր հաշւում…
Տիմակովը կանգնած հանգիստ ծխում էր: Նա կարողացել էր տիրապետել ինքն իրեն եւ գազանային հրճուանքով իր «ներքին աշխարհի» շնորհիւ ստացած հոգեկան անդորրն էր վայելում: Նոյնիսկ չէր մտածում այն մեռեալների մասին, որոնց սիրել էր: Մխիթարուելու համար օգնութիւն չէր կանչում: Նրանց կարիքը չունէր: Նա համարեա ուզում էր պատանդ դառնալ, եւ առանց ապաշաւի, առանց մի խօսքի գնդակահարուել դրան առջեւ: Գուցէ մի քանի րոպէ էր մնացել ապրելու: Եթէ կարողանայ նոյն անդորրով այդ մի քանի րոպէն ապրել (դրանում վստահ էր), ապա ջանքը կը հատուցուի: Միայնութիւնը, մտածմունքների տասը տարին` այս մի քանի րոպէի համար: Արժէ՛ր: Նրա սիրտը համաչափ էր խփում, մաշկը չէր քրտնել, միտքը խռովուած չէր: Նա հեշտանքով սիգարի ծուխն էր փչում: Մահուան խորհուրդի մասին չէր մտածում: Սկի՞զբ: Վե՞րջ: Ի՜նչ կարեւոր է: Կը տեսնե՜նք, էլի: Մի երկու վայրկեան փորձեց մտածել իր սիրած հեղինակների մասին, որոնք մեռած էին: Ո՛չ, ո՛չ,- մտածեց նա:- Ես իմ մահով կը մեռնեմ: Մի յստակ մահ` առանց հեգնանքի: Ինքնասպանութիւն` առանց մտածելու միջոցների անպատեհութեան մասին: Մի պատշաճ եւ ազդու ինքնասպանութիւն: Տիմակովը գոյութիւն ունի: Տիմակովն այլեւս չկայ: Նա սաւառնում էր եւ կատակելու ցանկութիւն ունէր:
Կաուբախը թեթեւ հազաց եւ խոշորացոյցը դրեց դաշնամուրին: Նրա ամբողջ մարմինը ձգուեց: Նիհար դէմքի վրայ ամենափոքր մկանն անգամ խաղաց: Հայեացքը մնաց հեռւում, կարծես նա չէր խօսում: Հատու ձայնը սեփական կոկորդը քերեց: Նա ասաց.
– Պարոնայք եւ տիկնայք, դուք ազատ էք:
Սենեակից դուրս գալուց առաջ, աւելացրեց.
– Մեղաւորներին քիչ առաջ բռնեցին:
Արձանների պէս քարացած, միանգամից չանդրադարձան նրա խօսքերին: Կաուբախի հեռացող ոտնաձայները լսեցին: Նրա արձակած հրամանները լսեցին: Գիշերուայ մէջ անհետացող բեռնատարների հռնդոցը լսեցին:
Բրիժիտը վեր կացաւ, պատուհանից նայեց դուրս.
– Այլեւս մարդ չկայ, բոլորը գնացել են:
Դոկտորը պատառաքաղը դրեց եւ ասաց.
– Կնոջս զանգ տամ:
Վիլկերը անձեռոցիկով երեսը սրբեց, շապիկի կոճակները կոճկեց եւ ուղղեց փողկապը: Պիեռը վարանոտ քայլերով ուղղուեց դէպի լողասրահ: Ֆրանսուազը եւ Վիլկերը չէին շարժւում: Տիմակովը սիկարի մոխիրը թափեց մոխրամանի մէջ:
Դոկտորը հեռախօսը միացրեց.
– Դո՞ւ ես… Գիտեմ, ուշ է… առանձնապէս մի բան չէր, յետոյ կը պատմեմ…
Լսափողը կախեց: Վիլկերը մի համար հաւաքեց.
– Խե՜ղճ կին, խե՜ղճ կին, եթէ իմանաս, թէ մեզ ինչ պատահեց… պատկերացրու…
Նա երկար բացատրեց եւ դարձաւ Բրիժիտին.
– Կինս հարցնում է, թէ ապարանջանը քեզ դուր է եկե՞լ: Վաղը կը գայ քեզ տեսնելու…
Նա կախեց լսափողը, ճակատի քրտինքը սրբեց.
– Ա՜յ քեզ երեկոյ, ա՜յ քեզ երեկոյ…
Արդէն մոռացել էր, թէ որտեղ է: Չեկը դեռ ձեռքին էր:
– Զզուելի երեկոյ էր,- ասաց Վիկտորը:
– Կարեւորն այն է, որ մենք ողջ եւ առողջ ենք,- ասաց Վիլկերը:- Ճիշդ չե՞մ ասում, դոկտոր:
Դոկտորն աչքերը չռեց.
– Ճիշդ ես ասում,- ասաց նա:
Ֆրանսուազը մտախոհ էր: Վերջապէս ասաց.
– Ես միտք եմ անում, թէ Կաուբախն իրօ՞ք պատանդներ վերցնելու ցանկութիւն ունէր:
– Ի՞նչ ես ուզում ասել:
– Ոչինչ: Ես ինքս ինձ հարցնում եմ:
Վիլկերը մռթմռթաց.
– Ի հարկէ, ուզում էր… Այդ տեսակ վայրենիները…
Պիեռը ներս եկաւ: Նա դէմքն էր լուացել:
– Ես գնում եմ տուն,- ասաց նա:- Որեւէ մէկը չի՞ ուզի ինձ ուղեկցել:
– Ո՜չ,- պատասխանեց Տիմակովը:- Ոչ ոք:
Նրանք զարմացած եւ նեղուած իրար նայեցին: Տիմակովն աւելացրեց.
– Ոչ ոք, որովհետեւ արդէն պարետային ժամ է: Մեք ստիպուած ենք գիշերն այստեղ անցկացնել:
Վիլկերը վեր թռաւ.
– Ճիշդ է ասում: Պարետային ժամ է: Ես այդ մասին չէի մտածել:
Նրա դէմքը փայլեց.
– Այդ Տիմակովը ոչինչ չի մոռանում:
– Ի՞նչ պիտի անենք:
Վիկտորը շշկլուած վեր կացաւ տեղից:
– Չգիտեմ,- ասաց նա:- Կը դասաւորենք… Բրիժիտը կը զբաղեցնի ձեզ: Ո՞ւր է նա:
Բրիժիտը երեւաց: Նա տարեդարձի կարկանդակը բերեց եւ դրեց սեղանին: Վիլկերը դողացող ձեռքերով մի լուցկի վառեց, որ մոմերը կպցնի:
– Դէ, ուժեղ փչի՛ր:
Բրիժիտը երկու անգամ փչեց, որ բոլոր մոմերը հանգցնի: Նա կարկանդակը կտորների բաժանեց:
– Ես քաղցած չեմ,- ասաց Վիկտորը:
– Մօտ ե՛կ, Վիկտոր,- ասաց Վիլկերը,- մի կտոր վերցրու: Տրամադրութիւնդ կը բարձրացնի… Ես էլ քաղցած չեմ, բայց մի կտոր էլ կը վերցնեմ… Պէտք է վերջացնել այս կարկանդակը: Բժիշկ, հասկացրու նրանց, որ ճիշդ եմ ասում:
Դոկտորը լուռ էր, յետոյ պատասխանեց.
– Վիլկերը ճիշդ է ասում: Ստիպիր քեզ ուտել: Կնոջդ տարեդարձն է:
Տիմակովը մի կտոր դրեց ափսէի մէջ եւ մատուցեց Ֆրանսուազին:
– Ինչպէ՞ս ես:
Ֆրանսուազը այնպէս նայեց նրան, կարծես առաջին անգամ էր տեսնում: Մազերը ետ գցեց եւ ժպտաց.
– Ոչինչ,- ասաց նա,- իսկ դո՞ւ:
Առաջին անգամ էր, որ նրա հետ «դու»-ով էր խօսում:
– Ոչինչ,- պատասխանեց Տիմակովը:
Բրիժիտը գնաց խոհանոց մի շիշ գինի բերելու: Վիկտորը հետեւեց նրան: Բրիժիտը նայեց ամուսնուն, յետոյ նրա գիրկը ընկաւ, չկարողանալով արցունքները զսպել: Դա այնքան անսպասելի էր, որ Վիկտորը ցնցուեց:
– Ինչո՞ւ ես լալիս: Պէտք չէ… Աչքերդ սրբիր:
– Ուզում էր Բրիժիտին թողնել, բայց վերջինս աւելի ամուր կառչեց նրանից: Յետոյ թողեց.
– Դու ինձ սիրո՞ւմ ես:
– Այո, ես քեզ սիրում եմ, ես քեզ սիրում եմ…
– Ի՞նչ պիտի անենք մեր հիւրերի հետ:
– Ես նրանց կը տեղաւորեմ,- ասաց Բրիժիտը:- Տեղ ունենք… մնա մօտս:
Նրանք վերադարձան հիւրերի մօտ: Վիլկերը բաժակը բարձրացրեց:
– Մենք դժուարին պահեր ապրեցինք,- ասաց նա:- Պէտք է մոռանալ… Պէտք է ամէն ինչ մոռանալ… հասկանո՞ւմ էք… պատերազմ է… պէտք է ետ-ետ գնալ… ուրեմն այսպէս. մենք հէնց նոր եկանք… ամէն մէկը մի փոքրիկ նուէր է բերել… անկեղծօրէն… Բրիժիտի տարեդարձն է… մենք սեղան ենք նստում եւ սկսում կարկանդակից… անկեղծօրէն…
Տիմակովն իր բաժակն առաւ եւ գնաց հիւրասենեակի կիսախաւարի մէջ: Նա բոլորին տեսնում էր: Մի կում խմեց: Ի՜նչ տարօրինակ է այս բոլորը,- մտածեց նա:- Օրինակ Վիլկերը: Պատրաստուած մարդ է… հանգիստ կեանք է վարել: Կարդացել է… գուցէ փիլիսոփայ է: Մի բան որոշակի է. իր ամբողջ կեանքում մրջիւն անգամ չի տրորել… ահա Վիլկերն ինչպիսին որ կայ… նա անցնում է իմ կողքով, եւ ես նրան հրում եմ: Վիլկերը, որ յիսուն տարի առանց ձայնը բարձրացնելու ապրել էր, փոխւում է: Նա գունատւում է, գործում է, հրում է ինձ… գրեթէ ինձ սպանելու ցանկութիւն ունի: Հապա տարօրինակ չէ՞… Ինչո՞ւ: Բնազդն է… Բնազդը… Բայց դպրոցում մեզ բնազդը զսպել չեն սովորեցնում: Վա՛հ, կեանքի օրէնքն է… մենք բոլորս գիշատիչներ ենք… փոքրիկ, սիրուն, լաւ վարժեցրած գիշատիչներ, եւ մենք շղթայի կարիք չունենք: Մեր շղթան կոչւում է կարգուկանոն… մենք ենթարկւում ենք միֆերին… Օձերի պէս տարիներ շարունակ մնում ենք անշարժ… յետոյ, միանգամից. ցատկում ենք մեր զոհի վրայ… լաւ կամ վատ` մարսում ենք եւ թաղւում մեր անշարժութեան մէջ ու մոռանում… Ինչ որ բան դեռ խախուտ է… իսկապէս, ինչ-որ բան դեռ խախուտ է… իսկապէս, իսկապէս, ինչ-որ բան դեռ խախուտ է…
(Թարգմ.` Ալեքսանդր Թոփչեան)
(Հատուած)
Վահէ Քաչա
Ֆրանսահայ հռչակաւոր վիպագիր, բեմագիր եւ լրագրող Վահէ Քաչա (Վահէ Խաչատուրեան) ծնած է 1 ապրիլ 1928-ին, Դամասկոս:
Նախնական կրթութիւնը Պէյրութի մէջ ստանալէ ետք, ֆիլմարուեստի մէջ մասնագիտանալու նպատակով 1945-ին կը մեկնի Փարիզ եւ համալսարանական ուսման զուգահեռ կ՛աշխատակցի Պէյրութի մէկէ աւելի ֆրանսատառ թերթերու` իբրեւ թղթակից:
1953-ին Վահէ Քաչա գրչանունով լոյս կը տեսնէ Վահէ Խաչատուրեանի «Կիրակնօրեայ ծխուկներ» առաջին վէպը, որ կ՛արժանանայ ֆրանսական գրական շրջանակներուն ջերմ ընդունելութեան:
«Ակն ընդ ական» վէպը հեղինակին կ՛ապահովէ ֆրանսագիր օտարազգի գրողներու համար սահմանուած Ռիվարոլի մրցանակը: Վահէ Քաչայի համբաւը աւելի լայն տարածում կը գտնէ, երբ ֆրանսացի բեմադրիչ Անտրէ Կայաթի նկարահանումով հայազգի վիպագիրին այս երկրորդ ստեղծագործութիւնը ֆիլմի կը վերածուի:
Վահէ Քաչայի յաջորդ ստեղծագործութիւնները` «Կարթը», «Արարիչին ութերորդ օրը», «Սեղմուած բռունցք», «Ուզածիդ չափ», «Հրեային մահը», «Ամէն ինչ, կամ ոչինչ», «Թողէք մեռնիմ», «Գիշատիչներու խրախճանքը» եւ այս հատորներուն յաջորդած ստեղծագործութիւնները հայածին վիպագիրին կ՛ապահովեն նորանոր յաջողութիւններ, որոնց շնորհիւ ան կը դառնայ ֆրանսական արդի գրականութեան ամէնէն շատ կարդացուող հեղինակներէն մէկը:
Աւելի՛ն. Վահէ Քաչա կ՛արժանանայ համաշխարհային հռչակի, երբ իր վէպերուն եւ բեմագիրներուն հիմամբ կը նկարահանուին շարք մը ֆիլմեր, իսկ իր արձակ գործերը կը թարգմանուին աւելի քան տասը լեզուներու:
Վահէ Քաչայի գրականութեան գլուխ գործոցը կը հանդիսանայ 1981-ին գրուած «Դաշոյն մը պարտէզին մէջ» խորագրեալ իր ծաւալուն վէպը, որ կը ներկայացնէ Արեւմտեան Հայաստանի դժոխային վերիվայրումները եւ պոլսահայութեան դառն ճակատագիրը` Համիտեան արհաւիրքներէն մինչեւ Մեծ եղեռն:
ՀԱՐՑՈՒՄ.- Բանաստեղծութեան, գեղանկարչութեան, փիլիսոփայութեան, թատրոնի կամ որեւէ այլ արուեստի մասին վերջնական բնութագրում մը կարելի չէ կատարել: Որովհետեւ ո՛րքան ալ մանրամասնենք, ո՛րքան ալ հաստատ եւ օրէնքի վերածուած տեսակէտներով հիմնաւորենք մեր խօսքը, յետադարձ արագ ակնարկ մը նետելէ ետք պիտի նկատենք, որ ընդամէնը քանի մը խօսք ըսած ենք` ծովածաւալ եւ անհուն այն տիեզերքին շուրջ, որուն համար գրադարանի մը հատորներն անգամ անբաւարար կու գան:
Հրդեհը
2014 թուականին Երեւանի «Գրաբեր» տպարանէն լոյս տեսաւ սփիւռքահայ մեծանուն բանաստեղծ Մուշեղ Իշխանի «Լուսեղէն տրտմութիւն» գիրքը (158 էջ), որ ծաղկաքաղ մըն է Իշխանի տարբեր տարիներու ժողովածուներէն` «Տուներու երգը» 1936, «Կրակը» 1938, «Կեանք եւ երազ» 1949, «Տառապանք» 1968, «Արեւմար» 1986 եւ «Իրիկնալոյս ռումբերու տակ» 1991: Գիրքը նուիրուած է Մուշեղ Իշխանի ծննդեան 100-ամեակին եւ հրատարակուած` պետական պատուէրով. զայն խմբագրած, հրատարակութեան պատրաստած եւ յառաջաբանը գրած է Արթուր Անդրանիկեան` «Մուշեղ Իշխան. լռելեայն պոռթկումների բանաստեղծը» խորագիրով: