ԼԵՒՈՆ ՇԱՌՈՅԵԱՆ

Այս խորագիրը փոխ կ՛առնեմ իմ հի՜ն մէկ գրութենէն, որ ճիշդ 30 տարի առաջ, ճշգրտօրէն` 13 յունիս 1986-ին, լոյս տեսած էր Փարիզի «Յառաջ» օրաթերթին մէջ, որուն նոր է որ սկսեր էի աշխատակցիլ Հալէպէն`սկսնակ լրագրողի մը դեդեւկոտ քայլերով:

Թերթին լման մէկ էջը գրաւող կարճաշունչ յօդուած մըն էր ատիկա, զոր գրի առած էի Սիմոն Սիմոնեանի մահուան անմիջական վաղորդայնին:

Ճիշդն ըսելու համար հարկ է խոստովանիլ այստեղ, որ այդ օրերուն ես տակաւին բաւարար չափով չէի ճանչնար Սիմոնեանը, յստակ գաղափար մը չունէի անոր գրական վաստակին ծանրութեան ու գրագէտի բոլոր արժանիքներուն մասին: Իմ վրայ աւելի շատ տպաւորութիւն գործեր էր իր հրատարակած «Սփիւռք» շաբաթաթերթը, որուն հին թիւերու հաւաքածոներէն տրցակներ կային մեր տան մէջ` խնամքով դասդասուած, թիւ առ թիւ ու պահ դրուած կաշիէ խոշոր պայուսակի մը մէջ…ձեղնայարկին մէկ անկիւնը: Կը թուի, թէ հայրս բաժանորդագրուած էր այդ թերթին ու խելամտութիւնն ունեցած էր կարդացուած թերթերը չթափելու, պահելո՛ւ:

Օր մը, դեռ պատանի դպրոցական, ձեղնայարկը խառնշտկելու պահուն գիւտը կատարեցի թերթերու այդ խոշոր պայուսակին… «Սփիւռք»-ի գրական-մշակութային նիւթերն ու Ա. էջի վրայ խմբագրապետ Սիմոն Սիմոնեանի ստորագրած շահեկան յօդուածները հրապուրեցին զիս, քաշեցին-տարին իրենց հետ: Ա՛լ օրերո՜վ, շաբաթներո՜վ անձնատուր կ՛ըլլայի իմ ապրած թուականէն 15-20 տարի առաջուան թերթերու ընթերցումին մէկ կողմէ իրազեկ դառնալով մօտիկ անցեալի ազգային-գրական եռեւեփումներուն, միւս կողմէ ալ` ըմբոշխնելով ԳԵՂԵՑԻԿ ՀԱՅԵՐԷՆՈՎ գրի առնուած տարաբնոյթ ու մեծաթիւ յօդուածներ, ու այդ ձեւով ալ թերեւս անզգալաբար կոփելով ու յղկելով իմ սեփական լեզուն ու լեզուամտածողութիւնը…:

Ուրեմն, ես սկզբնապէս Սիմոնեանը ճանչցայ իր «Սփիւռք»-ին ընդմէջէն: Ու իր մահուան առթիւ երբ գրի առի իմ նշեալ յօդուածը,հազիւ թէ քանի մը պատմուածքներ կարդացեր էի իր «Լեռնականներու վերջալոյսը»-էն. մնացեալ տպաւորութիւններս խտացուցեր էի առաւելաբար յենելով «Սփիւռք»-ի իմ ընթերցումներուն վրայ:

Պատմութեան համար պէտք է վկայեմ նաեւ, որ այդ օրերուն (30 տարի առաջ), խումբ մը գրասէր ընկերներով Հալէպի մէջ ոգեկոչեցինք Սիմոնեանի յիշատակը` հրապարակային անմոռանալի ձեռնարկով մը, իր մահէն հազիւ երկու ամիս անց, 20 մայիս 1986-ին:

«Յիշատակի Երեկոյ` Սիմոն Սիմոնեանի
Եւ Արամ Հայկազի»

Այսպէ՛ս խորագրեր էինք մեր այդ ձեռնարկը:

Դեռ քանի մը ամիս առաջ նոր աւարտեր էի ճեմարանը: Ու շրջանաւարտութեան վկայականն ստանալէ առաջ իսկ Համազգայինի պատասխանատուներ, ի յառաջագունէ, պաշտօնապէս հրաւիրեր էին զիս մաս կազմելու միութեան գրական յանձնախումբին:

Ճիշդ այդ շրջանին, 1986-ի մարտին, իրերայաջորդ կերպով ստացանք մահուան գոյժը սփիւռքահայ գրողներ Արամ Հայկազի ու Սիմոն Սիմոնեանի: Առաջինը մահացած էր Նիւ Եորք, 86 տարեկանին, երկրորդը` Պէյրութ, 72 տարեկանին:

Գրական յանձնախումբի երիտասարդ անդամներս, բոլորս ալ ճեմարանաւարտներ, շուտով որոշեցինք ոգեկոչական ձեռնարկով մը յիշատակի հանդէս մը սարքել ողբացեալ գրագէտներուն նուիրուած:

Այս երկու գրողներն ալ համակրանք կը վայելէին Հալէպի մէջ: Արամ Հայկազ ծանօթ էր մեր ուսանողութեան մեծամասնութեան, որովհետեւ ան տեղ գտած էր դպրոցական մեր դասագիրքերուն մէջ, իսկ Սիմոն Սիմոնեան, իբրեւ սասունցի ու նախկին հալէպաբնակ, ունէր համակիրներու եւ ծանօթներու լայն շրջանակ:

Ուրեմն, յայտագիր պատրաստեցինք, բանախօսներ ճշդեցինք, թուական ու վայր որոշեցինք, ծանուցագրեր ու հրաւիրատոմսեր տպեցինք ու ցրուեցինք` ամբողջովին ապաւինելով մեր սեփական ուժերուն վրայ:

Ձեռնարկին օրը Համազգայինի «Ն. Աղբալեան» սրահը (Ս. Քառասուն Մանկանց եկեղեցւոյ կից` վերնատունը) լեցուն էր խուռներամ բազմութեամբ:

Արամ Հայկազի մասին յաջորդաբար արտայայտուեցան մեր ընկերներէն Հրաչ Սահակեան (այժմ` Տուպայ) եւ Ռեբեկա Մավլեան (այժմ` Աւստրալիա): Իսկ Սիմոնեանի վաստակն ու արժանիքները ներկայացուցին Էօժենի Դանիէլեան (այժմ` Երեւան) եւ…նուաստս: Մէջ ընդ մէջ, ընթերցումներ կատարուեցան զոյգ գրողներու ուշագրաւ էջերէն:

Որակաւոր եւ լուրջ ձեռնարկ մըն էր, որ գնահատուեցաւ բոլորէն: Ներկաները այնքան խանդավառուած էին, որ յայտագրէն դուրս, ինքնաբուխ ելոյթներու հրաւիրուեցան Ազգ. Հայկազեան վարժարանի նախկին տնօրէն Փիլիպպոս Դերձակեանը (Սիմոնեանի երբեմնի գործակիցներէն մին) եւ Քարէն Եփփէ Ազգ.Ճեմարանի հայերէնաւանդ երկարամեայ ուսուցիչ Մկրտիչ Մկրտիչեանը (Սիմոնեանի մտերիմ ու հայրենակից): Անոնք սրտախօսիկ արտայայտութիւններով անձնական տպաւորութիւններ կամ յուշեր պատմեցին ողբացեալ գրողներուն մասին, կատարեցին շահեկան արժեւորումներ, փա՛յլք տուին ձեռնարկին:

Կազմակերպիչ երիտասարդներս ուրախ էինք ու հպարտ` մեր իրագործումներով:

Ահա այսպիսի «խենթ» հաճոյքներով մեր ոտքերը կը դնէինք երիտասարդութեան սեմէն ներս, ճիշդ 30 տարի առաջ…

Հայոց Պատմութեան Դասագիրք Մը,
Որ Միշտ Հմայեց Զիս

Անցեալները, երբ անդրադարձայ, որ Սիմոնեանի մահուան 30-ամեակն է այս տարի, գրադարանէս վար առի դարձեալ իր նշանաւոր հայոց պատմութեան դասագիրքերու շարքը ու սկսայ թղթատել զայն` հին օրերու վերյիշումով:

Արարք մըն է ասիկա, զոր կը կատարեմ մերթ ընդ մերթ` խորապէս տպաւորուած ըլլալով ոչ միայն այս մատենաշարին հմայիչ բովանդակութենէն, այլեւ` հոն տեղ գտած սեւ-ճերմակ բազմաթիւ պատմական լուսանկարներէն: Կը վերընթերցեմ հատուածներ հոսկէ-հոնկէ` պարզապէս հիանալու համար հեղինակին սահուն լեզուին ու պատմելու արտակարգ շնորհին վրայ:

Սփիւռքի տարածքին շատշատեր պիտի յիշեն հայոց պատմութեան դասագիրքերու այս շարքը, որ հազարաւոր օրինակներով տարածում գտաւ Սուրիա-Լիբանանէն մինչեւ Կիպրոս եւ Յունաստան, Միացեալ Նահանգներ ու Արժանթին, Երուսաղէմ ու Եթովպիա:

Ով գիտէ` քանի՜քանի՛ սերունդներ իրենց անցեալի փառաւոր պատմութեան հետ հաղորդուեցան ա՛յս դասագիրքերուն ճամբով: Քանի՜ սերունդներ, իրենց պատանի հասակին, թրծուեցան ու իբրեւ զտարիւն ՀԱՅ` կոփուեցան այս գիրքերուն միջոցով: Ճանչցան Սասունցի Դաւիթն ու Առիւծ Մհերը, վիշապաքաղ Վահագնն ու Հայկ Նահապետը, Արա Գեղեցիկն ու յարալէզ աստուածները, Պարոյր թագաւորը,Մեծն Տիգրանն ու Արտաշէս Աշխարհակալը, Անյուշ բերդին մէջ բանտարկուած Արշակ թագաւորը, իր սպիտակ ձիով հռչակուած սպարապետ Մուշեղ Մամիկոնեանը, Վռամշապուհ արքան ու Աւարայրի Վարդանը, Անին շէնցնող Բագրատունի թագաւորները, Տաւրոսի բարձունքներուն վրայ իշխանապետութիւն հաստատող Ռուբէնը, Թորոսը, Լեւոնը եւ բոլո՜ր միւս հերոսները մեր պատմութեան:

Պատանի էինք, նախակրթարանի աշակերտ, երբ օր մը մայրիկս նուէր բերաւ ինծի հայոց պատմութեան այս շարքը` լաթակազմ հաստափոր գիրքի ձեւով: Առաջին իսկ էջէն կապուեցայ ատոր: Թէ՛ կը կարդայի պրակները էջ առ էջ, թէ՛ յուզումով կը դիտէի խորհրդաւոր լուսանկարները: Կը հմայուէի հայոց արքաներուն քաջագործութիւններով:

Սիմոնեանի ոճը առինքնող էր: Շուտով կը զգայիր, թէ ան չոր ու ցամաք պատմութիւն մը  չէ, որ կ՛աւանդէ, այլ կ՛ոգեշնչէ իր պատանի ընթերցողները, զանոնք կ՛ամրապնդէ իրենց հայկական ինքնութեանը մէջ:

Այդ առաջին տարիներուն, երբ իմ ձեռքէն վար չէի դներ Սիմոնեանի դասագիրքերը, ես ո՛չ իսկ կը հետաքրքրուէի անոնց հեղինակով: Սիմոն Սիմոնեանի անունը գրքին վրայ էր, բայց ինծի համար այդ անունը ո՛չ մէկ նշանակութիւն ունէր: Արդէն, չէի իսկ լսած այդ անունը: Ես պարզապէս երախտապարտ էի մայրիկիս, որ մտածումը ունեցած էր այս թանկագին նուէրը բերելու ինծի:

Դասագրքին Ա.հատորին սկիզբը հեղինակը զետեղած էր «Հայ աշակերտին մտածումը» վերնագրով սա՛ տողերը, որոնք «Հաւատոյ հանգանակ» մըն են կարծես.

«Հայ մըն եմ ես: Իմ հայրենիքս կը կոչուի Հայաստան, ուր ապրեր են ու մեռեր իմ նախահայրերս: Բայց ես չեմ բնակիր Հայաստանի մէջ: Հեռու եմ անկէ եւ տարագիր:

Ամէն բանէ աւելի պիտի սիրեմ իմ հայրենիքս եւ պիտի չմոռնամ անոր անունը: Հաստատ կերպով կը հաւատամ, թէ օր մը անպայման պիտի վերադառնամ հոն: Այդ օրը փութացնելու համար մի՛շտ պիտի կարդամ քաջ նախահայրերուս պատմութիւնը, պիտի սիրեմ եկեղեցիս ու հայրենիքս եւ ինքզինքս հպարտ պիտի զգամ ՀԱՅ կոչուելուս:

Ուխտած եմ արժանի ըլլալ տեսնելու Մասիսն ու Արագածը, Սիփանն ու Նեմրութը, Բիւրակնն ու Տաւրոսը, Արաքսն ու Սեւանը, Էջմիածինն ու Ս. Կարապետը, Կարսն ու Կարինը, Վանն ու Մուշը»:

Ի՜նչ լաւ բանաձեւուած էր ամէն ինչ:

Սիմոնեան իր դասագիրքերուն գրառման համար ի սկզբանէ որդեգրած էր նաեւ շատ գործնական եւ օգտաշահ կերպ մը. ան նախ մատչելի եւ դիւրասահ լեզուով մը կը պատմէր պատմութեան տուեալ դրուագը, յետոյ կը թուէր «Բացատրելի բառեր»-ը (որոնք կրնային անծանօթ ըլլալ պատանիին), ապա կ՛ուղղէր դասին առնչուող «Հարցարան» մը (ընդհանրապէս` բաղկացած 8-10 հարցումներէ), աւելի վերջ կը նշէր դասանիւթին «Ընդլայնելի կէտեր»-ը (որոնց մասին հարկ էր որ դասատուն յաւելեալ տեղեկութիւններ տար), ու ամէնէն ետքն ալ կը հրամցնէր «Աղբիւրներ»-ու ցանկ մը, որ ուղեցոյց կրնար ծառայել ուսուցիչին ու պրպտողին հաւասարապէս: Օրինակ, երբ կը խօսէր Հայաստանի վրայ արաբական արշաւանքներուն մասին, դասանիւթի աւարտին, իբրեւ աղբիւր, ցոյց կու տար Սեբէոսը, Ղեւոնդ Պատմիչը, Թովմա Արծրունին, Դրասխանակերտցին, բայց նաեւ` Վենետիկ ու Վիեննա տպուած գիրքեր, նոյնիսկ` ֆրանսերէն հատոր մը:

Ու չմոռնալ. Սիմոնեան իր այս շարքը կը պատրաստէր ու կը սկսէր հերթաբար հրատարակութեան յանձնել, երբ տակաւին հազիւ 25-26 տարեկան երիտասարդ մըն էր…

Բանագողութիւն Մը, Որուն Թիրախն Էր
Ս. Սիմոնեանի «Հայոց Պատմութիւն»-ը…

«Բանագողութիւն»-ը  բառ մըն է, որ յաճախակիօրէն կը գործածուի գրական շրջանակներու մէջ:

Ասիկա գողութեան կամ իւրացումի այն տեսակն է, որ ի գործ կը դրուի գրականութեան անդաստանէն ներս: Այսինքն գողօնը (գողցուած ապրանքը) այս պարագային ո՛չ թէ ոսկի է կամ հնչուն դրամ եւ կամ թանկարժէք իր մը, այլ` գրաւոր խօսք մը, երբեմն տողեր, երբեմն պարբերութիւններ, երբեմն էջեր:

Ուրեմն, եթէ գրչի սպասարկու մը փորձէ ուրիշ գրողի մը պատկանող գրութեան մը ամբողջութիւնը կամ մէկ մասը իւրացնել ու զայն ներկայացնել իբրեւ իրը, բանագողութիւն ըրած կ՛ըլլայ: Ու բանագողութիւնը դատապարտելի արարք է անշուշտ:

Անձնապէս, ամէն անգամ որ «Բանագողութիւն» բառը լսեմ, կը յիշեմ Երուսաղէմի նախկին պատրիարքներէն բանաստեղծ Եղիվարդը (Եղիշէ արք. Տէրտէրեան), որ իր երիտասարդական տարիներուն բանագողութիւններ կատարած էր Յակոբ Օշականի բանաստեղծութիւններէն: Այդ շշմեցուցիչ իւրացումները բացայայտուեցան ու պախարակուեցան օրին (1951) գրականագէտ Պօղոս Սնապեանի կողմէ, Հալէպի «Նայիրի» ամսագրին էջերուն վրայ: Աւելի հին շրջաններուն ալ բանագողութեան թիրախ դարձած էր Սրուանձտեանց Գարեգին եպիսկոպոսը: Ան իր «Համով հոտով» գիրքին մէջ (1884) կը պատմէր, որ իր ուղեգրութիւններէն էջեր «բազմապիսի եւ բազմահնար եղանակաւ» հրապարակուած տեսաւ լրագիրներու մէջ` ուրիշներու ստորագրութեամբ…: «Զարմացա՜յ,– կը գրէր ան,- բայց լռեցի, զի նոր չէր մեր մէջ այդպիսի անպատկառ գործողութիւն, այն է` գրական գողութիւն»:

Ահա նմանօրինակ բանագողութեան մը թիրախ դարձաւ նաեւ Սիմոն Սիմոնեանի նշանաւոր «Հայոց պատմութիւն» շարքը:

Արդարեւ, Հալէպ ապրող մտաւորական մը` Ա. Մ. (1907-1958),որ միաժամանակ դպրոցի տնօրէն էր, բանաստեղծ եւ սիրուած արձակագիր, Սիմոնեանի պատմութեան դասագիրքերուն առաջին երեւումէն (1939-41)բաւական տարիներ ետք (1953-էն սկսեալ, ի Հալէպ) ի՛նք եւս տպեց ու հրատարակեց հայոց պատմութեան նմանօրինակ շարք մը, որ քանիցս վերատպութիւններու ալ արժանացաւ: Բայց շուտով երեւան եկաւ, որ ան լայն չափով ու համեմատութիններով ուղղակի օգտուած էր Սիմոնեանին գործէն, տեղ-տեղ` բառացիօրէն…

Սիմոնեան շատ վրդովեցաւ: Նոյնիսկ դասագիրքերու երկու շարքերուն բաղդատութիւնը կատարող ուսումնասիրութիւն մը պատրաստեց ինքնապաշտպանութիւն կատարելու համար այս ոտնձգութեան դէմ. սակայն աւելի ուշ խուսափեցաւ զայն հրապարակելէ` «խնայելու համար կրթական եւ ազգային կոչուած բաներու վարկին» (իր բառերն են): Բայց իր հայոց պատմութեան շարքին յաջորդական վերատպութիւններուն մէջ ան ստիպուեցաւ զետեղել ծանօթագրութիւն մը, ուր յստակօրէն կը մատնանշէր բանագողութիւնն ու բանագողը (որ մահացեր էր արդէն տարիներ առաջ): Իր նպատակն էր «ապագայ քննաբանները շփոթութեան չմատնել», եթէ անոնք «բազմաթիւ նոյնութիւններ եւ նմանութիւններ» նկատէին դասագիրքերու երկու շարքերուն մէջ:

10-12 տողնոց այդ ծանօթագրութիւնը մնաց պատմութեան ու եկող-գացող սերունդներուն առջեւ դրուած դատակնիք մը…

Սիմոն Սիմոնեանի Կոթողային Գործը`
«Արեւելահայ Գրականութիւն»

Սիմոն Սիմոնեանի գրական վաստակին մէջ կայ գործ մը, որ իր ծաւալով եւ ընդգրկուն բնոյթով մի՛շտ ալ հիացում ու զարմանք պատճառած է ինծի: Ատիկա 800 էջէ բաղկացեալ եւ Աստուածաշունչը յիշեցնող ծանրածանր հատոր մըն է, որ կը կոչուի «Արեւելահայ  գրականութիւն»: Հրատարակուած է կէս դար առաջ` 1965-ին, պաղտատաբնակ գրող Լեւոն Շահոյեանի մեկենասութեամբ:

Գրադարանիս պատուոյ գիրքերէն մէկն ալ ա՛յս է ահաւասիկ: Եւ յաճախակիօրէն պահանջը կը զգամ ատոր դիմելու, ամէն անգամ որ լրացուցիչ տեղեկութիւն մը ուզեմ քաղել արեւելահայ սա կամ նա գրողին մասին:

Աստուա՜ծ իմ: Այս որքան առատ նիւթ կրցեր է ժողվել Սիմոնեան արեւելահայ գրողներու մասին: Այստեղ ան ոչ միայն համախմբեր է բոլորիս ծանօթ հռչակաւոր արեւելահայ գրողները (1850-1920), այլեւ` բոլորովին անծանօթ դէմքեր, մանաւանդ` գիւղագիրներ, որոնք փոշիներուն տակէն հաներ ու ներկայացուցեր է մեզի:

Պէտք է կարդալ հեղինակին 14 էջանի «Յառաջաբան»-ը` զգալու համար իր անհուն սէրը մեր գրականութեան հանդէպ` ընդհանրապէս, ու արեւելահայ գրականութեան հանդէպ` մասնաւորաբար: Իր իսկ խօսքերով այս գործը «մեծարանք մը, սիրոյ սրտագին ու ծանր տուրք մըն է թափանցելու եւ վերընծայելու ճիգ մը` արեւելահայ գրականութեան, որ դարաւոր հայ գրականութեան փառահեղ հինգ շրջաններէն մէկն է»: Հեղինակը կը հաւատար, որ` «արեւելահայ գրականութիւնը հայոց գրականութեան զուարթնոցեան տաճարին հինգ կամարներէն մէկն է, հոյակապ ու արծուաթեւ»:

Ըստ Սիմոնեանին, արեւելահայ գրականութեան ԳԼԽԱՒՈՐ ու ԱՆՄԱՀ դէմքերը հետեւեալ 11 անուններն են. Խաչատուր Աբովեան, ՐաՖՖի, Շիրվանզադէ, Մուրացան, Նար-Դոս (վիպագիրներ), Գաբրիէլ Սունդուկեան (թատերագիր), Յովհաննէս Թումանեան, Աւետիք Իսահակեան եւ Վահան Տէրեան (բանաստեղծներ), Ղազարոս Աղայեան (հեքիաթագիր) եւ Աւետիս Ահարոնեան:

Այս եւ ուրիշ երեք տասնեակ գրողներու մասին (հատորին մէջ ներկայացուած գրողներուն ընդհանուր թիւը 42 է) Սիմոնեան տուած է կենսագրական սպառիչ տեղեկութիւններ` իրենց լուսանկարներով: Յետոյ տուած է անոնց ուշագրաւ եւ գեղեցկագոյն գործերէն մեծաթիւ նմուշներ: Վերջաւորութեան ալ ան գիրքին կցած է 62 երկսիւնակ ու մանրատառ էջերէ բաղկացեալ ԲԱՌԱՐԱՆ մը, ուր մէկ առ մէկ բացատրած է նշեալ գրական նմուշերուն մէջ երեւցող բարբառային կամ օտարոտի անհասկնալի բառերը (շուրջ 6500 բառ…): Տուած է նաեւ հեղինակներուն երկերուն մատենագիտութիւնը: Կոթողայի՜ն աշխատանք:

Սիմոնեան լա՛ւապէս սերտելէ ետք արեւելահայ գրականութիւնը, վերարժեւորած է զայն իր գրականագէտի դիւտանկիւնէն: Օրինակ, ան նկատել կու տայ, որ արեւելահայերը, ի տարբերութիւն արեւմտահայերուն, գրեթէ երգիծաբան չեն ունեցած, ինչպէս որ չեն ունեցած եկեղեցական գրողներ կամ կին գրողներ (բացի Շուշանիկ Կուրղինեանէն): Մինչդեռ հանդիպակաց ճակատին մէջ կան Պարոնեանն ու Օտեանը (իբրեւ երգիծաբան), Խրիմեանն ու Սրուանձտեանցը, Ալիշանն ու Դուրեան Եղիշէ եպիսկոպոսը (իբրեւ հոգեւորական), կան Սրբուհի Տիւսաբն ու Սիպիլը, Զ. Եսայեանն ու Անայիսը (իբրեւ կին գրողներ):

Սիմոնեանի այս գործին մասին գնահատանքով արտայայտուեցան շատեր: Գրախօսականներ երեւցան «Հասկ»-ի, «Սիոն»-ի, «Բազմավէպ»-ի, «Հանդէս Ամսօրեայ»-ի, «Յուսաբեր»-ի, «Սփիւռք»-ի եւ այլ թերթերու մէջ: Գրախօսները նկատել կու տային, որ հեղինակին այս երկը, իբրեւ բովանդակութիւն, շա՛տ աւելի ընդգրկուն էր, քան` արեւելահայ գրականութեան նուիրուած նախորդ որեւէ հրատարակութիւն, ինչպէս օրինակ` Լէոյի «Ռուսահայոց գրականութիւնը» (Վենետիկ, 1904) կամ «Ռուսահայ գրողներ» ժողովածուն (ԹիՖլիս, 1909):

Երբ այս պատկառելի հատորը մամուլի տակ էր տակաւին (60-ական թուականններուն), Սիմոնեան իր սեփական «Սփիւռք» շաբաթաթերթին մէջ շարունակ կը ծանուցէր, թէ հրատարակելի այս գործին շուտով պիտի յաջորդէին չորս նմանօրինակ հատորներ եւս, առանձնաբար նուիրուած` հայ հին գրականութեան (Ե.-ԺԹ. դար), արեւմտահայ գրականութեան (1850-1915), խորհրդահայ գրականութեան (1921-1965) եւ վերջապէս` գաղթահայ գրականութեան (1918-1965):

Ինք մահացաւ 1986-ին, առանց որ ատոնք լոյս տեսնեն:

Ի՞նչ պատահած էր: Գործը չէ՞ր ամբողջացած, թէ՞… մեկենաս չէր գտնուած:

Կը թուի, թէ այս գործերը մնացեր էին իրենց ծրագրային վիճակին մէջ:

Կրցած ենք ստուգել միայն, որ վերոնշեալներէն լոկ առաջինը, «Պատմութիւն հայ մատենագրութեան» անուան տակ, 1954-ին մեքենագիր ու խմորատիպ ձեւով տպուեր էր Անթիլիաս (շուրջ 70 էջ) ու մինչեւ 60-ական թուականներու վերջերը իբրեւ դասագիրք օգտագործուեր դպրեվանքէն ներս:

(Շար. 1)

ԼԵՒՈՆ ՇԱՌՈՅԵԱՆ

Լեռնական Սասունցիներու Վերջալոյսը Հալէպի Մէջ

Սիմոն Սիմոնեան, 40-ական թուականներու կէսերուն, երբ տակաւին Հալէպ կ՛ապրէր ու հազիւ բոլորած էր իր կեանքին առաջին երեք տասնամեակները, սկսաւ գրի առնել Սասունէն Հալէպ գաղթած հայ պարզունակ մարդոց կեանքէն վերցուած հետաքրքրական պատումներ: Իր տիպարները չարքաշ ու պատուախնդիր անձեր էին, հայրենի իրենց երկրին հին բարքերով ու մտայնութեամբ կոփուած, որոնք սակայն դժուարութիւն ունէին հաշտուելու իրենց նոր միջավայրին ու սովորութիւններուն հետ: Ամէն ինչ կը բաղդատէին «Էրկրի» բարքերուն ու կենցաղին հետ: Իրենց գաւառային տարազն անգամ չէին ուզեր փոխել. կը շարունակէին հագնիլ շալվար, ակիլ ու փուշի, ոտքերնուն` չարուխներ, դէմքերնուն վրայ` մկրատ չդպած պեխեր… Ու այս պարագաները, շատ յաճախ, ծիծաղելի կացութիւններու կը մատնէին զիրենք:

Սիմոնեան հակեցաւ այս հետաքրքրական տիպարներուն վրայ (որոնցմէ մէկն ալ իր հայրն էր` ջաղացպան Օվէն) ու վարպետօրէն գծեց անոնց կեանքէն ինչ-ինչ յուզիչ կամ զուարճաբեր դրուագներ: Այս հերոսները իր անմիջական շրջապատին մէջ էին, կը ճանչնար զանոնք անձամբ, ժամերո՜վ խօսեցուցեր էր զիրենք, արձանագրեր էր անոնց կեանքի պատմութիւնը` իբրեւ մշակելի գրականութեան մը հանքն ու թթխմորը:

Իր գրառումները ան շարունակեց հետագային ալ, երբ Լիբանան փոխադրուեցաւ:

Այնքա՜ն անուշ կը պատմէր, այնքա՜ն աղուոր լեզու մը կը գործածէր այդ տարագիր լեռնականները նկարագրելու համար, ու այնքա՜ն հմայիչ ոճով մը կը հիւսէր իր պատումները, որ ընթերցողը ուղղակի կը յափշտակուէր,  մանաւանդ որ այդ տիպարները կեղծ չէին, իրական միս ու ոսկոր էին, կ՛ապրէին ու կը շնչէին Հալէպի մէջ, ծանօթ էին բոլորին: Սիմոնեան նոյնիսկ զանոնք կը խօսեցնէր Սասնոյ բարբառով` պահելով այդպիսով կատարեալ հարազատութիւն մը:

– Երբեք կարիքը չեմ զգացած դիմելու երեւակայութեան ու «գրական» հնարքներու,- կը գրէր Սիմոնեան` ակնարկելով իր այս գործին,- վասնզի անոնց կեանքերը ինքնին աւելի գեղեցիկ էին, լի  ու իրաւ, աւելի անօրինակ ու յուզիչ, քան` որեւէ տաղանդաւոր երեւակայութիւն ու վերստեղծում: Այնպէս որ, յաճախ կարծած եմ, թէ ես չէ, որ գրած եմ այս պատմուածքները. անոնք իրենք զիրենք գրած են իմ հոգիիս գրամեքենային վրայ…

Ահա այսպէս, մեր գրականութեան մէջ մտան բեռնակիր Քեռի Օհանը, եօթը աղջիկներու հայր Երկէն Արթինը, Ձիաւոր Աւէն (որ մահացաւ Հալէպի մէջ 1973-ին, 110 տարեկանին…), փռապան Մանոն, Հօրքուր Խանէն, տխեղծ մարմնով Թոփալ Սահակը, հին հայդուկ եւ վարպետ մեղուաբոյծ Քեռի Մակարը (Քեռի Ղազար), Պելաւայ Յակոն, Հնակարկատ Լեւոնը, Մկրոն ու Խուլ Լուսինը, Մշգեղցի Ծուռ Շեփէն, Տալւորիկցի Խարզոն, Կոզլուկլու Մակարը եւ միւսները…

1915-ի Մեծ եղեռնը հայրենազուրկ դարձուցած էր այս մարդիկը ու զանոնք դժբախտացուցած` անվերականգնելիօրէն: Հիմա, օտար երկինքի տակ, անոնք կ՛ապրէին իրենց յետմիջօրէն ու վերջալոյսը…

Սիմոնեան իր գրած բոլոր պատմուածքները հետագային (1968-ին) ժողվեց առանձին հատորի մը կողքին տակ: Այդ գիրքը կոչուեցաւ «Լեռնականներու վերջալոյսը» ու արժանացաւ բարձր գնահատականներու: Եւ զարմանալի չէր,  որ առաջին խանդավառուողները եղան հայրենաբնակ սասունցի գրողները: Օրինակ, վիպագիր Խաչիկ Դաշտենց Սիմոնեանին ուղղեալ անձնական նամակի մը մէջ կը գրէր. «՛՛Վերջալոյսը՛՛, ըստ իս, քո բոլոր գրութիւնների արշալոյսն է գեղարուեստական առումով»: Իսկ բանաստեղծ Վաղարշակ Նորենց, իր կարգին, կը հաստատէր. «՛՛Լեռնականներու վերջալոյսը՛՛ գրական ճշմարիտ արուեստի գործ է: Սասունցիների այդպիսի կերպարներ դեռ ոչ ոք չի պատկերել: Ես հիացած եմ այդ դէմքերով, որոնք այնքան պարզ ու կենդանի յիշեցնում են շատ հարազատ դէմքերի, որոնց մէջ անցել է իմ մանկութիւնը»:

Գրադարանիս մէջ, անկիւն մը, իր պատուոյ տեղը ունի այս հատորն ալ` «Լեռնականներու վերջալոյսը», մանաւանդ որ ատիկա մակագրուած է անձամբ Ս. Սիմոնեանի կողմէ, եւ ուղղուած է նոյն այս գիրքին հերոսներէն մէկուն` Հնակարկատ Լեւոնին:

Ու Հնակարկատ Լեւոնը, Սասնոյ Սեմալ գիւղէն, ուրիշ մէկը չէ, եթէ ոչ իմ հօրենական հարազատ մեծ հայրս (մահացած` 1982-ին):

Սիմոնեանին Մայրը Երբեք Չկրցաւ Մոռնալ «Իր Պետոն»…

Սիմոն Սիմոնեանի «Լեռնականներու վերջալոյսը» հատորին առաջին գրութիւնը կը կրէ «Ան ուրիշ էր…» խորագիրը: Գեղարուեստական արժանիքներով յագեցած իրապատում յուզիչ պատմուածք մըն է ասիկա, ուր Սիմոնեան կը պատմէ, թէ ի՛նչպէս իր մայրը (որ ստիպուեր էր ամուսնանալ երկու անգամ), բնաւ չկրցաւ մոռնալ իր առաջին ամուսինը ու սրտին մէջ անմար կարօտ մը պահեց միշտ անոր նկատմամբ…

Այդ առաջին ամուսինը կը կոչուէր Պետօ: Սասնոյ Տալւորիկի շրջանէն էր: Գեղադէմ, յանդուգն ու առատաձեռն ջաղացպան մը: Եկած ու հաստատուած էր Այնթապ, ուր 25 տարեկանին ամուսնացեր էր Սիմոնեանի 17 տարեկան ապագայ մօրը` Մանուշին հետ:

Անոնք միասին կ՛ապրին երջանիկ եօթը տարիներ` առանց սակայն զաւակով մը բախտաւորուելու:

Ու օր մըն ալ (1912-ին) Պետոն յանկարծամահ կ՛ըլլայ իր ջաղացքին մէջ:

Այրիացած հարսը յաջորդ տարի կը վերամուսնանայ իր հանգուցեալ ամուսնոյն մտերմագոյն գործընկերոջ` սասունցի ջաղացպան Օվէին հետ, որ պիտի դառնար հայրը Սիմոն Սիմոնեանին…

Սիմոնեան կը պատմէ, որ մայրը մինչեւ իր վերջին շունչը (1964) ապրեցաւ «իր Պետոյին» յիշատակով: Ան մինչեւ իսկ համոզուած էր, որ իր Բ. ամուսնութեան պտուղը եղող զաւակները… մեռնող Պետոյին զաւակներն էին, «վասնզի մեզմէ իւրաքանչիւրին իր յղիանալու նախորդ գիշերը մի՛շտ իրեն երեւցած է Պետոն, եւ առանց Պետոյի երեւումին երբեք չէ յղիացած… Այսինքն Պետոն եղած է Սուրբ Հոգին…»:

Պետոն, այսպիսով, անդրշիրիմեան գաղտնի այցելութիւններ եւ միջամտութիւններ կը կատարէր Սիմոնեաններու տան մէջ` խռովելով անշուշտ թէ՛ ջաղացպան Օվէին (մահացած է Պէյրութ, 1957-ին), թէ՛ ալ ընտանիքի միւս անդամներուն հոգեկան անդորրութիւնը:

Օր մը Սիմոնեան կը հարցնէ իր մայրիկին.

– Պետոն քեզի զաւակներ չպարգեւեց: Մեզ ունեցար ա՛յս ամուսինէդ: Պետո՞ն կ՛ուզես առանց մեզի, թէ՞ մեզմով` հայրս…

Մայրը կը լռէ: Յետոյ մեղմագին կը յարէ.

– Ան ուրիշ էր…

Սիմոնեան այս նիւթին շուրջ, հետագային, կը գրէ նաեւ երեք արարնոց սիրուն ու կարճ թատրերգութիւն մը, որ տեղ կը գտնէ «Լեռնականներու վերջալոյսը»-ին մէջ:

Տեղին է յիշել նաեւ, որ «Ան ուրիշ էր…» պատմուածքը նախկին հալէպահայ Հրաչ Քալսահակեանի կողմէ արաբերէնի թարգմանուելով` լոյս ընծայուած է Դամասկոսի «Ալ-Ատաապ Ալ-Աժնապիէ» («Օտար գրականութիւններ») հանդէսի ամառ 2005-ի յատուկ թիւին մէջ (թիւ 123), որ ամբողջովին նուիրուած էր հայ գրականութեան:

Երբ Սիմոնեան Իր Կուրծքը Կը Բանար Հայ Դպրոցին Ու Հայ Ուսանողին…

Սիմոն Սիմոնեան թէեւ Այնթապ ծնած էր (1914), բայց, ինչպէս դիտել տուինք արդէն, արմատներով սասունցի էր, Սասնոյ Կերմաւ գիւղէն ջաղացպան Օվէի որդին:

Մանուկ տարիքին ականատես եղաւ Այնթապի ինքնապաշտպանութեան կռիւներուն: Քաղաքին հայաթափումէն ետք (1921), հազարաւորներու նման, իր ընտանիքն ալ ապաստան գտաւ Հալէպ, հայկական հիւղաւանին մէջ: Այստեղ ան փոխն ի փոխ աշակերտեց քանի մը վարժարաններու` Հայկազեան, Կիլիկեան Գաղթականաց, երեք տարի ալ` լատին-կաթոլիկ դպրոցներ, ուր դասաւանդման լեզուն… թրքերէնն էր:

Դաժան տարիներ էին, ու Հալէպը լեցուած էր կիլիկեցի գաղթական բազմահազար հայերով: Այդ գաղթականներուն զաւակները, յաճախ` ոտաբոպիկ ու ցնցոտիներով, հայեցի կրթութիւն կը ստանային եւ գրաճանաչութիւն կը սորվէին նոր-նոր հիմնուող մեր համեստ ու չքաւոր դպրոցներու երդիքին տակ:

Սասունցի Օվէն կրնա՞ր հանդուրժել, որ իր տղան աճէր ու մեծնար թրքախօս միջավայրի մէջ: Ուստի, հանեց զայն լատինաց դպրոցէն ու արձանագրել տուաւ նորաբաց Կրթասիրաց վարժարանը: Տարին 1926-ն էր:

Չորս տարի անց, 1930-ին, Սիմոն Սիմոնեան շրջանաւարտ եղաւ այդ վարժարանէն, երբ 16 տարեկան էր արդէն:

Ուսումնառութեան գնացքը հոս կանգ չառաւ:

Նոյն տարին իսկ բախտորոշ շրջան մը բացուեցաւ իր առջեւ: Ան ընդունուեցաւ Անթիլիասի նորահաստատ դպրեվանքը` Հալէպէն եկող խումբ մը պատանիներու հետ միասին: Այստեղ իրեն դասակից ունեցաւ 15-ի չափ տղաք, որոնց մէջ էին ապագայ Զարեհ Ա. կաթողիկոսը, Դերենիկ եպս. Փօլատեանը, Արմէն Տէր Պետրոսեանը (տնօրէն Հալէպի Կրթասիրաց վրժ.ի), Նշան Խոշաֆեանն ու Պարգեւ Պարսումեանը (մամլոյ աշխատակիցներ), Լեւոն Ագխաչերեանը (գրական անունով` Զարեհ Զարգուն, կրթական եւ կուսակցական գործիչ ու մամլոյ սպասաւոր), Կարապետ Սապունճեանը (երկարամեայ դաստիարակ Հալէպի Քարեն Եփփէ Ճեմարանի) եւ այլն:

Սիմոնեան աւարտեց դպրեվանքին կրթական լրիւ ընթացքը (5 տարի) ու վկայուեցաւ հոնկէ 1935-ին:

ՄԵԾԻ ՏԱՆՆ ԿԻԼԻԿԻՈՅ ԿԱԹՈՂԻԿՈՍՈՒԹԵԱՆ ԴՊՐԵՎԱՆՔԻ ԱՆԴՐԱՆԻԿ ԴԱՍԱՐԱՆԻ ԽՄԲԱՆԿԱՐ Նստած, ձախէն աջ` Յովսէփ Մատենեան, Ստեփան Գարակէօզեան, Հայկ Փոլատեան (Դերենիկ եպիսկոպոս), Կարապետ Սապունճեան, Յոբելեարը, Փանոս Նաճարեան: Ոտքի, Ա. շարք.- Արմէն Ճերեճեան, Յակոբ Պուպուշեան, Լեւոն Ագխաչերեան (Զարեհ Զարգուն), Գրիգոր Պեքերեճեան, Նշան Խօշաֆեան: Բ. շարք.- Նշան Սահակեան, Եղիշէ Վարդերեսեան, Արմէն Տէր Պետրոսեան, Պարգեւ Պարսումեան, Սիմոն Փայասլեան (Զարեհ կաթողիկոս):

Այլեւս կատարելապէս զինուած էր հայերէնագիտական լուրջ պաշարով: Դպրեվանքը տուա՛ծ էր իրեն հարկաւոր թթխմորն ու նախանիւթերը: Ակնյայտ էին մանաւանդ իր բանասիրական հակումները: Դպրեվանեան շրջանէն կու գան իր երկու ընդարձակ ուսումնասիրութիւնները` Է. դարու պատմիչ Մովսէս Կաղանկատուացիի «Աղուանից պատմութիւն» երկին աշխարհաբար թարգմանութիւնն ու քննութիւնը (1933-35, «Տարեկան աւարտաճառ», ցարդ անտիպ) եւ ԺԹ. դարու Ամենայն Հայոց կաթողիկոսներէն Գէորգ Դ.ի նուիրուած մենագրութիւնը (1935): Վերջինը կը բաղկանար ձեռագիր 100 էջէ ու գրի առնուած էր իբրեւ «Մանկավարժական աւարտաճառ»: Անիկա իր վերջնական ձեւին մէջ լոյս տեսաւ Անթիլիասի «Հասկ» ամսագրի նոյեմբեր 2010-էն մինչեւ յուլիս-օգոստոս 2011 երկարող եօթը յաջորդական թիւերուն մէջ` «Կրթութեան մարդը Գէորգ Դ.ի մէջ» խորագրին տակ:

* * *

Դպրեվանքը Սիմոնեանի ուսումնառութեան վերջին փուլը եղաւ: Այնուհետեւ սկսաւ իր կեանքին յաջորդ փուլը` դասատուութեան շրջանը:

1935-ին Սիմոնեան կը վերադառնայ Հալէպ եւ ուսուցիչ կը կարգուի Ազգ. Հայկազեան վարժարանին մէջ` 11 ս.ո. ամսականով, 11 ամիսներու համար (12-րդ ամսուան ամսականը չէր վճարուեր…): «Ատոր համար շատ լաւ գիտեմ,  թէ 11 անգամ 11` կ՛ընէ 121», կը պատմէ ան, Կ. Փօլատեանի հետ իր «Զրոյց»-ին մէջ:

Հայկազեանի մէջ կը դասաւանդէ նախ երեք տարի` 1935-38, ապա եւս հինգ տարի` 1941-46: Միջանկեալ, 1938-41 կը դասաւանդէ Կիւլպէնկեան վարժարանին մէջ: Ուրեմն, լրիւ 11 տարի կ՛ուսուցչագործէ Հալէպ` աւանդելով հայոց լեզու եւ  պատմութիւն: Այս շրջանին ակամայ կը ստիպուի մերժել Լեւոն Շանթի պաշտօնական մէկ առաջարկը` դասաւանդելու Պէյրութի Հայ ճեմարանին մէջ:

Սիմոնեանի բազմահարիւր աշակերտներէն շատեր կը վկայեն, թէ ան խո՛րապէս կը տպաւորէր զիրենք, մանաւա՛նդ` հայոց պատմութեան դասերուն, երբ կը խօսէր Մամիկոնեան քաջերու սխրագործութիւններուն կամ հայ արքաներու մաքառումներուն մասին: Բայց «Հայոց պատմութիւն» շարքը, արդէն, լաւագոյն վկան է այս առնչութեամբ: Ատոր սոսկական ընթերցումն իսկ, այսօ՛ր, կը յաջողի ոգեւորել մեզ` մեծով-պզտիկով…

«Սեւան» Պարբերագիրքին Երկու Թիւերը

Սիմոն Սիմոնեանի հալէպեան գործունէութեան մէջ տեղ կը գրաւեն «Սեւան» անունով տպարան մը եւ նոյնանուն պարբերաթերթ մը:

Ընդհանրապէս, երբ կը տրուի Սիմոնեանի անունը, անմիջապէս մեր միտքը կու գայ Պէյրութի «Սեւան» հրատարակչատունը, որուն հիմնադիրն ու սեփականատէրն էր ինք` տասնամեակներ շարունակ, 1954-էն սկսեալ:

Բայց եթէ քիչ մը խորանանք Սիմոնեանի կենսագրութեան մէջ, պիտի տեսնենք, որ ան «Սեւան» անունով տպարան մըն ալ հիմնած էր նախապէս Հալէպի մէջ, 1945-ին: Այս նախաձեռնութեան մէջ ան իրեն գործակից ունէր քանի մը ընկերներ, որոնց հետ կազմած էր «Սեւան հրատարակչական մարմին»-ը: Լոյս ընծայած էին գրական ժողովածուներ, ինչպէս` Լեւոն Բաշալեանէն պատմուածքներու հատոր մը, բանաստեղծ Վահան Տէրեանէն հատընտիր մը եւ այլն: Բայց, ասոնց կողքին, կային նաեւ «Սեւան» անունով պարբերագիրքի մը երկու թիւերը, որոնք լոյս ընծայուած են 1946-ին, Հալէպահայ ուսուցչական միութեան հովանաւորութեամբ:

Սիմոնեան երբ հրապարակ կը հանէր «Սեւան» պարբերագիրքին անդրանիկ թիւը, Հալէպի մէջ կային արդէն գրական երկու այլ հրատարակութիւններ: Մին Անդրանիկ Ծառուկեանի «Նայիրի» ամսագիրն էր (1941-էն), միւսը` Խորհրդային Հայաստանի բարեկամ տղոց «Դէպի  Երկիր»-ը (1945-էն): Ուրեմն, 3 իրերանման պարբերաթերթեր` նոյն քաղաքին մէջ:

Ձեռքի տակ ունիմ «Սեւան»-ի զոյգ թիւերը: 120-124 էջանի բովանդակալից պարբերաթերթեր են ասոնք, ուր իրենց ստորագրութիւնը դրած են ժամանակաշրջանի սփիւռքահայ երեւելի բազմաթիւ դէմքեր` Յովսէփեանց Գարեգին կաթողիկոս, Նիկոլ Աղբալեան, Վահան Թէքէեան, Յակոբ Օշական, Եղիվարդ, Արամ-Արման, Զարեհ Մելքոնեան, Սմբատ Փանոսեան, Բիւզանդ Եղիայեան, Սահակ Պալըգճեան, Արիս Շաքլեան, տոքթ. Յարութիւն Տէր Ղազարեան, Վահէ-Վահեան, Սեզա, Ներսէս Յ. Պարսումեան, Եղիա Քասունի եւ այլն, եւ այլն: Իսկ Սիմոն Սիմոնեան, որ խմբագիրն էր պարբերաթերթին, հո՛ս է որ սկսած է գրի առնել սասունցի լեռնականներու վերջալոյսը դրուագող իր սիրուն պատմուածքները: Այդ շարքէն նշանաւոր «Ան ուրիշ էր…»-ը լոյս տեսած է պարբերաթերթին Ա. թիւին մէջ, տարբեր վերնագրով մը:

«Գրականութեան եւ արուեստի» նուիրուած այս պարբերագիրքը, դժբախտաբար, ունեցաւ ասուպային կեանք մը: Ակնարկուած երկու թիւերէն զատ, ուրիշ թիւ լոյս չտեսաւ, որովհետեւ Սիմոնեան նո՛յն տարին իսկ պարտաւորուեցաւ թողուլ Հալէպը ու վերջնականապէս փոխադրուիլ Պէյրութ, ուր պարտականութիւններ պիտի յանձնուէի իրեն դպրեվանքին ու կաթողիկոսարանի շրջանակին մէջ:

(Շար. 2)

ԼԵՒՈՆ ՇԱՌՈՅԵԱՆ

Երբ Գարեգին Կաթողիկոս Անթիլիաս Կը Հրաւիրէր Սիմոնեանը…

Խօսքը կը վերաբերի Յովսէփեանց Գարեգին Ա. կաթողիկոսին (1943-1952):

Գիտնական հայրապետ մըն էր ան, հմուտ ձեռագրագէտ ու արուեստաբան, բնիկ ղարաբաղցի, որ Բ. Աշխարհամարտի վաղորդայնին հազիւ գահ բարձրացած` Կիլիկիոյ կաթողիկոսութեան Անթիլիասի նստավայրը պիտի վերածէր մշակոյթի կեդրոնի մը:

Գարեգին կաթողիկոսին առաջին գործերէն մին եղաւ Հալէպէն Անթիլիաս հրաւիրել դպրեվանքի նախկին շրջանաւարտ Սիմոն Սիմոնեանը (այն օրերուն` 32 տարեկան) ու պատասխանատու պաշտօններու կոչել զինք մայրավանքին մէջ: Պատուաբեր ու սրտախօսիկ հրաւէր մըն էր այս, որուն կ՛ընդառաջէր Սիմոնեան անվարան: Ուրեմն, ան Հալէպը կը թողուր վերջնականապէս ու Պէյրութ կը հաստատուէր 1946-ին:

Անթիլիասի մէջ Սիմոնեան մնայուն դասախօս կը նշանակուէր դպրեվանքին` այնտեղ աւանդելով գրաբար, հին հայ մատենագրութիւն եւ արդի հայերէն:

Յաջորդ տարի, 1947-ին, Գարեգին կաթողիկոս զինք խմբագրապետ կը նշանակէր Ս. Աթոռի պաշտօնաթերթին` «Հասկ» ամսագրին:

Այս զոյգ պաշտօններուն վրայ կը մնար ան շուրջ տասը տարի, մինչեւ 1955:

Դպրեվանքի այդ շրջանի բոլո՛ր սաներն ալ բախտը կ՛ունենային աշակերտելու իրեն` ապագայ Գարեգին Բ. կաթողիկոսէն (Սարգիսեան) մինչեւ Արտաւազդ Թրթռեան, Արտակ Մանուկեան, Շահէ Աճեմեան, Հրանդ Խաչատուրեան Սրբազանները, մեծաթիւ վարդապետներ, քահանաներ եւ աշխարհական շրջանաւարտներ:

Գարեգին Բ. կաթողիկոս, առիթով մը, վերյիշելու առթիւ Սիմոնեանի մատենագրութեան դասապահերը, կը գրէր.

– Այնպէս ջերմօրէն կը խօսէր անոնց (իմա` մատենագիրներուն) մասին, որ կարծես անոնցմէ ղրկուած պատգամաւոր մը ըլլար, զանոնք պատմութեան սահմանափակիչ ցանկապատերէն դուրս բերող եւ անոնց նոր լեզու, այժմէական ներկայութիւն ընծայող պերճախօս փաստաբան մը» («Սփիւռք» պարբերագիրք, թիւ 2, 1986):

Դպրեվանքին զուգահեռ, Սիմոնեան գրաբարի եւ մատենագրութեան դասատուութիւն կը ստանձնէր նաեւ ՀԲԸՄ-ի Պէյրութի Յովակիմեան-Մանուկեան եւ Դարուհի Յակոբեան քոյր վարժարաններուն մէջ (մինչեւ 1960):

Բայց Յովսէփեանց կաթողիկոս ուրիշ կարեւոր պաշտօն մըն ալ կը վստահէր Սիմոնեանին: Զայն կը նշանակէր իբրեւ իր «գիտական աշխատակից»-ը` խմբագրելու իր անտիպ ու անաւարտ գործերը, յատկապէս` «Յիշատակարանք ձեռագրաց»-ը, որ բաղկացած պիտի ըլլար 5-6 հաստափոր հատորներէ (լոյս ընծայուած է այս գործին Ա. հատորը միայն, 1951-ին):

Ձեռագրաց աշխատանքներու ծիրին մէջ Սիմոնեան 1947-ի ամրան 40 օր տեւողութեամբ կ՛ընկերակցէր կաթողիկոսին` դէպի Երուսաղէմ անոր աշխատանքային այցելութեան, որ կը միտէր Ս. Յակոբեանց վանքին ձեռագիրները ուսումնասիրել: Ու տարիներ յետոյ, երբ կը մտաբերէր սաղիմական այդ անմոռանալի այցը, Սիմոնեան կը գրէր. «Գարեգին կաթողիկոսին սէ՜րը հայ ձեռագիրներու եւ արուեստի մնացորդներուն հանդէպ… Պատանիի մը սէրը իր առաջին սիրականին հանդէպ, հօր մը սէրը իր զաւկին հանդէպ, մեծ հօր մը սէրը իր միակ թոռնիկին հանդէպ նուազ էին, քան սէրը Գարեգին կաթողիկոսի` հայ ձեռագիրներուն հանդէպ («Սփիւռք» շաբաթաթերթ, 16-6-1965):

Տակաւին, Սիմոն Սիմոնեանի կը յանձնուէր խմբագրական ա՛յլ պարտականութիւն մըն ալ: Հայրապետին թելադրանքով կը ձեռնարկուէր «Հասկ Հայագիտական Տարեգիրք»-ի հրատարակութեան: Յաջորդաբար կը տպուէին տարեգիրքի երեք բովանդակալից հատորներ` 1948-ին, 1951-ին եւ 1957-ին: Այս աշխատանքին մէջ Սիմոնեանին աջակից կ՛ըլլային Դերենիկ եպս. Փօլատեան ու Բիւզանդ Եղիայեան (Ա. հատորի պարագային) եւ Գնէլ վրդ. Ճէրէճեան (Բ. հատոր):

Անթիլիասի մէջ Սիմոնեան լայն պատեհութիւն կ՛ունենար ԻՆՔՆԱԶԱՐԳԱՑՈՒՄԻ, կը խորացնէր իր գիտելիքները: Կ. Փօլատեանին հետ կատարուած իր «Զրոյց»-ին մէջ ան կ՛ըսէ. «Կարդացած եմ բոլոր հին մատենագիրները, բոլոր հին պատմիչները, անոնց նուիրուած բոլոր ուսումնասիրութիւններով: ԱՐԱՐԱՏ, Էջմիածնի պաշտօնաթերթը` 1868-1918, կարդացեր եմ ծայրէ ծայր: Նաեւ` ԲԱԶՄԱՎԷՊ, ՀԱՆԴԷՍ ԱՄՍՕՐԵԱՅ եւ այլն, եւ այլն»:

Ծերունազարդ Յովսէփեանց կաթողիկոսին վախճանումէն ետք, ինչպէս ծանօթ է, Կիլիկիոյ Աթոռին շուրջը կը սկսէր անօրինակ պայքար մը, որ հետզհետէ ծաւալելով ու սաստկանալով` պիտի յանգէր ազգային-եկեղեցական երկփեղկումին…

Առկայ վատառողջ մթնոլորտին մէջ Սիմոն Սիմոնեանի համար դժուար էր շարունակել իր վանական պաշտօնները: Մանաւանդ որ ան նորանոր ծրագիրներ կ՛որոճար. սեփական հրատարակչատուն ու սեփական մամուլ:

«Սեւան Հրատարակչական Տուն»-ը Եւ 500 Հայերէն Գիրք

Սիմոն Սիմոնեան, 1954-ի գարնան, իբրեւ Կիլիկիոյ կաթողիկոսութեան պաշտօնական պատուիրակութեան մէկ անդամը (Խադ արք.ի, Դերենիկ եպս.ի, Շահէ ու Գնէլ վարդապետներուն, ինչպէս նաեւ բանաստեղծ Վահէ-Վահեանի, Գէորգ Չաթալպաշեանի ու Պօղոս Անթոյեանի հետ), Խորհրդային Հայաստան մեկնեցաւ մասնակցելու համար Չէօրէքճեան Գէորգ Զ. Ամենայն Հայոց կաթողիկոսին յուղարկաւորութեան արարողութեան:

Հայաստան փակ երկիր մըն էր դեռ այդ շրջանին. բռնակալ Ստալին նոր մահացեր էր, ու տակաւին ամբողջ Խորհ. Միութիւնը «երկաթէ վարագոյր» մը կը մնար արտասահմանի համար:

Սիմոնեան, ի հարկէ, առաջին անգամ ըլլալով ոտք կը դնէր հայրենի հողին վրայ` առանց երբեք կանխագուշակելու, թէ մինչեւ իր վերջին շունչը ա՛լ բնաւ պիտի չկարենար կրկին այցելել այնտեղ (իմա` պիտի չարտօնէին…): Հայաստանէն ստացած իր տպաւորութիւնները խառն էին, կը խոցոտէին իր սիրտը:

Պէյրութ վերադարձին Սիմոնեան ձեռնամուխ կ՛ըլլար հիմնելու իր սեփական ասպարէզը, որ առեւտրական իր հանգամանքին զուգահեռ, պիտի ունենար նաեւ մշակութային վիթխարի առաքելութիւն մը: Գոյութեան կը կոչուէր «Սեւան հրատարակչական տուն»-ը, որ տասնամեակներու երկայնքին պիտի դառնար ո՛չ միայն լիբանանահայ գիրքի գլխաւոր ծննդատուներէն մին, այլեւ` ժամադրավայրը հայ գիրի ու միտքի մշակներուն: Անոր հասցէն` «Ղալղուլ փողոց, թիւ 36, ֆրանսական «Սաքրէ Քէօր» հիւանդանոցին անկիւնադարձին», անմոռանալի պիտի մնայ լիբանանահայ գիրքի պատմութեան մէջ:

50-ական թուականներու կէսերուն, երբ կը հիմնուէր «Սեւան» տպարանը, Պէյրութի մէջ քիչ չէր թիւը հայկական տպարաններուն: Հայերէն օրաթերթերու («Ազդակ», «Զարթօնք», «Արարատ») տպարաններուն կողքին, կը գործէին Անթիլիասի, Համազգայինի եւ հայ կաթողիկէ տպարանները, նաեւ` «Ատլաս», «Մշակ», «Արազ», «Յոյս», «Տօնիկեան», «Ռոթոս», «Օնիպար», «Էտվան» եւ այլ հրատարակչատուներ:

Սիմոնեանի «Սեւան»-ը պիտի մրցէր ասոնց հետ:

Առաջին ամիսներուն իսկ Սիմոնեան կեանքի պիտի կոչէր «Սեւան մատենաշար»-ը, որուն երախայրիքներէն պիտի ըլլային Եղիշէ Չարենցի եւ Ակսել Բակունցի ծաւալուն հատընտիրները (1955):

Ու շուտով թռիչք պիտի առնէին աւելի՛ մեծ ծրագիրներ:

Սիմոնեան յանդգնութիւնը պիտի ունենար վերատպելու կոթողային երկեր, ինչպէս` Մանուկ Աբեղեանի երկհատոր «Հայոց հին գրականութեան պատմութիւն»-ը (1955-59, ասիկա «Սեւան մատենաշար»-ի թիւ 1-ն է), Մալխասեան բացատրական բառարանի քառահատոր շարքը (1955-56), Օրմանեան պատրիարքի եռահատոր «Ազգապատում»-ը (1959-61), Հրաչեայ Աճառեանի «Հայոց անձնանունների բառարան»-ը (հինգ հատոր, 1972) եւ այլն, եւ այլն: «Սեւան»-ի մամուլէն լոյսին պիտի գային Կարօ Սասունիի «Պատմութիւն Տարօնի աշխարհի»-ն (1956), Արշակ Ալպոյաճեանի «Պատմութիւն Մալաթիոյ հայոց»-ը (1961), Յովհաննէս Թորոսեանի «Պատմութիւն հայ Տոմարծայի»-ի եռաշարքը (1959-69), տոքթ. Գրիգոր Ասթարճեանի «Պատմութիւն արաբական գրականութեան եւ մշակոյթին»-ը  (1970), Լեւոն Կ. Լիւլէճեանի «Կաքաւները ալ տուն պիտի չվերադառնան»-ը (1972), Լեւոն Չորմիսեանի «Համապատկեր արեւմտահայոց մէկ դարու պատմութեան» քառահատոր շարքին Բ. եւ Գ. հատորները (1974-75) եւ նմանօրինակ հաստափոր բազմաթիւ գիրքեր:

Ոչ միայն երեւելի գրողներու մեծաթիւ գործեր պիտի տպուէին հոս, այլեւ` սկսնակ ու նորածիլ բանաստեղծներու կամ արձակագիրներու երախայրիքները (Վեհանուշ Թէքեան, Խոսրով Ասոյեան, Գէորգ Աբէլեան, Յակոբ Չոլաքեան, Պօղոս Գուբելեան, Լեւոն Վարդան, Միքայէլ Թաւրիզեան, Գէորգ Թեմիզեան…):

Ի մի բան, Սիմոն Սիմոնեանը կրնանք նկատել լիբանանահայոց պատմութեան մեծագոյն գրահրատարակիչներէն մէկը, անցեալ դարերու պոլսահայ երեւելի տպարանատէրեր Արապեաններու, Ճանիկ Արամեաններու եւ Միւհենտիսեաններու հէնքէն: Որովհետեւ 27-28 տարուան ընթացքին «Սեւան հրատարակչական տուն»-էն լոյս ընծայուեցան աւելի քան 475 անուն հայերէն գիրք` 190 հեղինակէ: Եւ ասիկա անգերազանցելի մրցանիշ մըն էր:

Նոյնիսկ լիբանանեան պատերազմի բռնկումէն ետք «Սեւան» հրատարակչատան մամուլը պիտի չդադրեցնէր իր ճռինչը եւ պիտի շարունակէր տպել չորս տասնեակէ աւելի գիրքեր, որոնցմէ ոմանք` հաստափոր հատորներ, ինչպէս` Վազգէն Անդրէասեանի «Վահան Չերազ` ըստ իր նամակներուն»-ը (1977, 544 էջ), Յովհաննէս Շէօհմէլեանի կողմէ թարգմանուած Ուիլիըմ Սարոյեանի պատմուածքները, Սիմոն Սիմոնեանի «Անժամանդրոս» վէպը (1978, աւելի քան 500 էջ), Գուրգէն Եազըճեանի «Ապտիւլ Համիտ Բ.` կարմիր սուլթանը» (1980, շուրջ 900 էջ), «Սեւան բառարան»-ը, Սիսակ Յ. Վարժապետեանի «Հայերը Լիբանանի մէջ» աշխատասիրութեան Բ. եւ Գ. հատորները (1981, աւելի քան 1100 էջ) եւ այլն:

Սիմոնեան անյագ գրամոլ մըն էր: Անհուն էր ու անպարագրելի` իր սէրը հայ գիրքին նկատմամբ: Ան հայութեան գոյատեւման գլխաւոր յենարաններէն մին կը նկատէր գիրքը: Եւ ճիշդ այդ համոզումէն մեկնելով` 1960-ին առաջադրած էր հետեւեալ գաղափարը. «Ապրիլ 24-ը հռչակել հայ գիրքի օր` կարգախօս ունենալով իւրաքանչիւր հայ նահատակի դէմ գիրք մը սպառել, եւ ասիկա` ամէն տարի անընդհատ: Արտասահմանի մէկ միլիոն հաշուող հայերէն իւրաքանչիւրը եթէ տարին գիրք մը միայն գնէր` ապրիլեան միլիոն մը հայ նահատակներու հոգիներուն իբրեւ մատաղ, նախ` Մեսրոպներու եւ Խորենացիներու ժառանգութիւնը յանձնած պիտի ըլլար յաւիտենութեան, երկրորդ` լուծած պիտի ըլլար արդարագոյն վրէժը հայ նահատակներուն» (ընդգծումները իրն են, տե՛ս «Սփիւռք», 23-4-1960):

«Սեւան հրատարակչական տան» աշխատանքը խափանուեցաւ Լիբանանի քաղաքացիական պատերազմին պատճառով: Տպարանն ու յարակից բաժինները գնդակոծուեցան կուրօրէն ու կրեցին լուրջ վնասներ: Մայրաքաղաքի այդ շրջանը դարձաւ ամայի, անապահով ու լքեալ վայր մը: Այս յուսահատեցուցիչ պայմաններուն մէջ հրատարակչատան վերջին իրագործումը պիտի ըլլար Մալխասեան քառահատոր բառարանին Բ. վերատպութիւնը, 1983-ին, ու ասոր կողքին` «Պատմական եւ յաւերժական Հայաստան» անունով լայնածաւալ ու մարդահասակ եզակի քարտէս մը, որ կը տպուէր Լոզանի դաշնագրի 60-ամեակին առթիւ… «իբրեւ բողոք», եւ ուր մանրամասն նշուած էին Արեւմտեան ու Արեւելեան Հայաստաններու բոլո՜ր քաղաքներն ու աւանները: Սիմոն Սիմոնեանի երազած Հայաստանը ա՛յդ էր…

Բաղդատութիւն մը ընենք: Հայկական տպագրութեան առաջին ԵՐԵՔ ԴԱՐԵՐՈՒՆ (այսինքն` 1512-ին Յակոբ Մեղապարտի վենետիկեան անդրանիկ տպագրութիւններէն մինչեւ 1800 թուականը) տարբեր վայրերու մէջ հրատարակուած հայերէն գիրքերուն թիւը հազարը չ՛անցնիր: Մինչ Սիմոնեան ԱՌԱՆՁԻՆՆ տպած ու հրատարակած էր շուրջ 500 գիրք:

Մատենագէտներ հաշուած են, որ քառորդ դարու ընթացքին Սիմոնեանի տպարանէն լոյս ընծայուած հայերէն գիրքերու այս թիւը 16 առ հարիւրն է այդ նո՛յն ժամանակաշրջանին Լիբանանի մէջ հրատարակուած բոլոր հայերէն գիրքերու ընդհանուր քանակին:

* * *

«Սեւան հրատարակչական տան» բազմադիմի հրատարակութիւններուն մէջ շատ կարեւոր տեղ գրաւեցին ՀԱՅԵՐԷՆ ԴԱՍԱԳԻՐՔԵՐԸ:

Դպրոցական դասագիրքերու նկատմամբ այս մասնայատուկ շահագրգռութիւնը կու գար անշուշտ Սիմոն Սիմոնեանի ուսուցիչի մտահոգութիւններէն, տագնապներէն:

Տեսանք արդէն, որ Սիմոնեան 11 տարի Հալէպի, այնուհետեւ ալ 14 տարի Լիբանանի հայկական կրթօճախներուն մէջ վարեց ուսուցչական պաշտօններ:

Բայց անհրաժեշտ է այստեղ շեշտել, որ ան սոսկական կամ ընթացիկ «պաշտօնեայ» ուսուցիչ մը չեղաւ: Իր ամսական ռոճիկը գանձող ու պարտականութիւնը գէշ-աղէկ կատարող սովորական դասատուէ մը շա՜տ աւելին էր ան.  գաղափարապա՛շտ ուսուցիչ մը, որովհետեւ կրթական մարզը ո՛չ միայն կը խանդավառէր զինք, այլեւ վսեմ առաքելութիւն մը կը բեռցնէր իր ուսերուն:

Հայ աշակերտը կարի՞քն ունէր հայոց պատմութեան դասագիրքերու Սիմոնեա՛նն է, որ գոհացուց այդ կարեւոր պահանջը, պատրաստեց ու հրապարակեց պատմութեան վեց հատորանի իր թանկագին շարքը (1939-էն սկսեալ, նախ Հալէպ, ապա` Լիբանան):

Հայ աշակերտը կարի՞քն ունէր ընթերցանութեան ու լեզուի դասագիրքերու, Սիմոնեա՛նն է, որ գործի ձեռնարկեց դարձեալ, իրերայաջորդ կերպով (1941-էն սկսեալ) հայ տղոց գրասեղանին հասցնելով «Արագած» պատկերազարդ դասագիրքերու շարքը` նախակրթարանի Ա.- Զ. կարգերուն համար: Այս աշխատանքին մէջ Սիմոնեան իրեն գործակից ու համահեղինակ ունեցաւ իր սերունդէն պաշտօնակից մը` իրեն նման սասունցի Օննիկ Սարգիսեանը (1914-1992):

Հայկական վարժարանները պահա՞նջն ունէին հայերէն աշխարհագրութեան դասագիրքերու, միշտ Սիմոնեա՛նն է, որ գործի կը լծուէր փութով` իրեն օժանդակ ունենալով կրթական մշակներ Երուանդ Պապայեանն ու Օննիկ Սարգիսեանը: Եւ այսպէս, հրապարակ կը հանուէին «Աշխարհագրութիւն» խորագրեալ չորս դասագիրքեր (1956-էն սկսեալ):

Դեռ աւելի՛ն. հայ աշակերտը կարի՞քն ունէր հայերէնի քերականութեան ուղեցոյցի, Սիմոնեա՛նն է, որ ձեռնամուխ եղաւ ատոր` այս անգամ ալ գործակից ունենալով Սարգիս Պալեանը: Ու լոյս տեսան «Նոր քերականութիւն»-ի  Ա. եւ Բ. գիրքերը (1967):

Այս բոլոր դասագիրքերը, տասնամեակներու երկայնքին, 40-ական թուականներէն մինչեւ 80-ականներ, վերատպուեցան 8-10 անգամ, երբեմն վերամշակուելով կամ բարեփոխուելով հանդերձ («Հայոց պատմութիւն» շարքին տարրական Ա. եւ Բ. հատորները վերատպուած են նաեւ 1990-ականներուն եւ աւելի յետոյ, գունազարդ ձեւափոխուած տարազով, իբրեւ միացեալ ձեռնարկը Համազգայինի եւ Լիբանանի թեմի Ուսումնական խորհուրդին):

Ի մի բան, հայալեզու դասագիրքերու պատրաստութեան կամ հրատարակութեան կալուածին մէջ (քանի որ «Սեւան» տպարանէն լոյս ընծայուած են նաեւ ա՛յլ հեղինակներու` կրօնի, գիտութեան, թուաբանութեան, ընդհանուր պատմութեան, գծագրութեան, գեղագրութեան եւ երգի դասագիրքեր) Սիմոնեան ունեցաւ անգերազանցելի ներդրում մը: Դարձաւ այս մարզի ամէնէն հեղինակաւոր ու երախտարժան մասնագէտը: Ու երբ Երեւանի մէջ պատրաստուած արեւմտահայերէն դասագիրքերու առաջին տրցակները հասան գաղութահայ դպրոցներուն, Սիմոնեան, քա՛ջաբար, հրապարակային քննութեան ենթարկեց զանոնք իր «Սփիւռք» շաբաթաթերթին մէջ` մատնանշելով անոնց «մահացու» սխալներն ու «աններելի» թերութիւնները (տե՛ս թերթին 21 յուլիս 1965-էն մինչեւ 29 սեպտեմբեր երկարող տասը յաջորդական թիւերը):

Ահա այսպէս, Սիմոնեան իր միտքն ու հոգին կը բանար հայ աշակերտին ու հայ դպրոցին:

Իր ուշադրութեան առանցքէն հեռու չէին նաեւ չափահաս ուսանողները, նոյնիսկ` ուսուցիչները: «Արեւելահայ գրականութիւն» ստուար հատորը (1965) ի՞նչ էր արդէն, եթէ ոչ` մասնագիտական տարողունակ դասագիրք մը, որ կրնար մեծապէս օգտակար դառնալ թէ՛ ուսանողին, թէ՛ հայերէնաւանդ ուսուցիչին հաւասարապէս:

Ասոնցմէ զատ, Սիմոնեան ձեռնարկեց ուրիշ ծաւալուն գործի մըն ալ: Քանի մը մտաւորականներու աջակցութեամբ ան սկսաւ պատրաստել հայերէնէ-հայերէն արդի բառարան մը, զոր կոչեց «Սեւան ընդարձակ բառարան»: Այս աշխատանքին վրայ ան աչքի լոյս թափեց տասը տարի: Անոր Ա. հատորը, շուրջ 740  էջ, լոյս տեսաւ 1980-ին, լիբանանեան պատերազմի թէժ օրերուն: Իսկ նախատեսուած Բ. հատորը, մասամբ պատրաստ, դժբախտաբար մնաց լուսազուրկ…

(Շար. 3)

ԼԵՒՈՆ ՇԱՌՈՅԵԱՆ

Սիմոն Սիմոնեանի «Սփիւռք» Շաբաթաթերթը

Սեփական հրատարակչատուն մը հիմնելէ ու զայն առողջ հիմերու վրայ կանգնեցնելէ ետք, Սիմոն Սիմոնեանի յաջորդ մտասեւեռումը դարձաւ սեփական մամուլ մը ունենալու երազը, վաղեմի՜ երազը: Ա՛լ թերթ մը հրատարակելու բոլոր կարելիութիւնները ունէր` տպարան, հրատարակչական փորձառութիւն, աշխատակիցներու եւ բարեկամ գրողներու լայն շրջանակ, մանաւանդ` հայագիտական պաշար, վարժ գրիչ եւ տոկո՛ւն հայերէն:

Եւ ահա այսպէս, 4 ապրիլ 1958-ին «Սեւան» տպարանէն լոյս աշխարհ կու գար «Սփիւռք» շաբաթաթերթին Ա. թիւը:

Իր առաջին քայլերուն մէջ թերթը խարխափում մը կ՛ունենար: Վեց իրերայաջորդ թիւերու հրատարակումէն ետք ան կը դադրէր յանկարծ, հաւանաբար` այդ շրջանին Լիբանանը փոթորկող եղբայրասպան կռիւներուն պատճառով:

Ամէն պարագայի, սկզբնական այդ քանի մը թիւերը կարելի է նկատել փորձառական թիւեր:

Բայց այնուհետեւ,14 փետրուար 1959-ին, «Սփիւռք» կը վերայայտնուէր (1 թուահամարով) անխափան շարունակուելու համար մինչեւ երկրին քաղաքացիական յաջորդ պատերազմին օրերը, 18 տարի: Թերթին այս անդրանիկ թիւին մէջ գրութիւններ ունէին` Սիմոն Սիմոնեան, Բիւզանդ Եղիայեան, Վահրամ Մավեան, Կարօ Արմէնեան, Գէորգ Աճեմեան, Նազարէթ Փաթանեան, Սերոբ Երէցեան, Գրիգոր Քէօսէեան:

Առաւելաբար գրական-մշակութային թերթ մըն էր «Սփիւռք»-ը, որ նաեւ լայնօրէն կ՛անդրադառնար ազգային հրատապ հարցերու, մանաւանդ որ ժամանակաշրջանը կը յատկանշուէր Էջմիածին-Անթիլիաս եկեղեցական սուր տագնապով, կուսակցական հակամարտութիւններով եւ մասամբ նորին…

«Սփիւռք» շուտով ունեցաւ մնայուն աշխատակիցներու, գաղափարակից գրողներու եւ հաւատարիմ ընթերցողներու շատ լայն շրջանակ մը` Լիբանանի մէջ թէ արտասահման: Պէյրութի մէջ, ան տեսակ մը մրցակիցը դարձաւ ուրիշ որակաւոր ու ժողովրդական թերթի մը` «Նայիրի»-ին (լոյս կը տեսնէր 1952-էն): Այս երկու շաբաթաթերթերը, որոնք իրենց բնոյթով նոյնանման էին գրեթէ, մին` Սիմոնեանի, իսկ միւսը` Անդրանիկ Ծառուկեանի խմբագրութեամբ, իրենց տիրապետութիւնը հաստատեցին լիբանանահայ մամլոյ հրապարակին ու… մարդոց սրտերուն վրայ: Կուսակցական հակամարտութեանց ու երկփեղկումի այդ խռովեալ օրերուն անոնք դարձան ԵՐՐՈՐԴ ՁԱՅՆ մը, որ ողջախոհութեան ու հաւասարակշռութեան ձայնն էր:

«Սփիւռք» շաբաթաթերթը իր էջերուն մէջ արծարծեց հայութեան ճակատագրին առնչուող բազմաթիւ հարցեր: Օրինակ, 60-ական թուականներուն ան պահանջեց Ղարաբաղի, Նախիջեւանի ու Ախալքալաքի վերամիաւորումը Խորհ. Հայաստանին (այս նիւթին շուրջ ան գրած է քսանէ աւելի խմբագրականներ), առաջարկեց հայկական կեդրոնական դրամատան մը հիմնումը արտասահմանի մէջ, անհրաժեշտ սեպեց հայկ. գերագոյն խորհուրդի մը յառաջացումը, ուզեց, որ սփիւռքի ոչ կուսակցական զանգուածը դուրս գայ իր թմբիրային յոյլ վիճակէն ու վերածուի դրական ուժի մը` հակակշռող տարրի մը, եւ այլն: Խմբագրապետ Սիմոնեան առիթով մը թերթին մէջ գրած էր, որ Արեւմտահայաստանը եթէ օր մը ազատագրենք, անիկա մենք ո՛չ թէ թուրքին ձեռքէն, այլ քիւրտի՛ն ձեռքէն է, որ պիտի առնենք: Այսօր այդ կանխատեսութիւնը որքա՜ն մերձ է իրականութեան…

Սիմոն Սիմոնեան իր մնայուն սիւնակը ունէր թերթին մէջ: Ունեցաւ նաեւ աշխատակիցներու որակաւոր շրջանակ մը` Նշան Խոշաֆեան, Երուանդ Պարսումեան, Երուանդ Քասունի, Երուանդ Գարաճեան (Բազէ), Լեւոն Վարդան, Գէորգ Աճեմեան, բժ. Յարութիւն Կարեւորեան (Աղասի), բժ. Յարութիւն Սաղըրեան, Վազգէն Էթիէմեզեան, տոքթ. Գէորգ Քէշիշեան, Արմէն Տօնոյեան, Արսէն Աճեմեան, Ստեփան Շահպազ (Աղեքսանդրիա), Միքայէլ Կիւրճեան, Խորէն Տէտէեան, Պարոյր Մասիկեան, Հայկ Ժամկոչեան եւ Յակոբ Շահնուր (Գահիրէ), Գուտցի Միքայէլեան, Վահրամ Փափազեան (վաղեմի մարզիկ մը), Բիւզանդ Եղիայեան, Հմայեակ Գրանեան, Սմբատ Փանոսեան, Դաւիթ Էվերեկլեան, Սեդրակ Զաւէն (թարգմանութիւններ գերմաներէնէ), Սարգիս Աշճեան (թարգմանութիւններ անգլերէնէ), բժ. Գրիգոր Ասթարճեան, Զօրիկ Միրզայեան, Աղասի Յովհաննիսեան, բանաստեղծ Դեւ, Օննիկ Ինճէեան, Սիրվարդ Ինճէեան, Զարեհ Որբունի, Կարօ Փօլատեան, Նշան Պէշիկթաշլեան, Եդուարդ Չափրաստ, Խոսրով Թիւթիւնճեան, Թորոս Թորանեան, Յակոբ Կիւլոյեան, Արտակ արք. Մանուկեան, Լեւոն Շահոյեան, Կարօ Բարսեղեան, Պօղոս Գուբելեան, բժ. Ահարոն Խաչատուրեան, Արամ Շորվօղլեան, տոքթ. Գարեգին Պուճիգանեան, Անուշաւան Ֆրանկիւլեան, Հրանդ Սիմոնեան, Տիգրան Վասիլեան, Գրիգոր Կէօվշէնեան, Գուրգէն Եանիկեան, երգիծանկարիչներ Տիրան (Աճեմեան) եւ Համօ (Ապտալեան), Հայաստանէն` Յովհ. Շիրազ, Սասուն Գրիգորեան եւ տակաւին ուրիշներ:

«Սփիւռք» լրատու թերթ մը չէր, այլ գերազանցապէս` ԸՆԹԵՐՑՈՒՄԻ ԹԵՐԹ ՄԸ: Իր 8-12 էջերն ալ կը կարդացուէին հաճոյքով: Այդ էջերը սովորաբար յաւելում կը կրէին, երբ լոյս կ՛ընծայուէին իբրեւ Կաղանդի «Բացառիկ»-ներ (24, 36, 44 կամ աւելի էջերով), արտակարգօրէն ճոխ բովանդակութեամբ ու մեծաթիւ աշխատակիցներու մասնակցութեամբ: Բայց ատոնց կողքին, թերթը առիթ պիտի չփախցնէր «Բացառիկ» թիւեր նուիրելու նաեւ` Մեսրոպ Մաշտոցին ու Խորենացիին, Զարեհ վեհափառին (վախճանման առթիւ), Գուրգէն Մահարիին, բանաստեղծ Ահարոնին, Վաղարշակ Նորենցին, Սողոմոն Տարօնցիին, Յովհաննէս Շիրազին, Պարոյր Սեւակին (երիցս), Գէորգ Չաւուշին, Կոմիտասին, Գալուստ Կիւլպէնկեանին, Ներսէս Շնորհալիին (վախճանման 800-ամեակ), Նշան Պէշիկթաշլեանին, Եդուարդ Տասնապետեանին, ապրիլեան եղեռնին (բազմիցս) եւ այլն, եւ այլն:

Սիմոնեան յատկապէս կարեւոր կը նկատէր նորափթիթ ուժերու քաջալերանքը: Այդ նպատակով ալ ան 1966-էն սկսեալ, հինգ տարի տեւողութեամբ, պարբերաբար լոյս ընծայեց «Սփիւռք-Գարուն» անունով բացառիկ թիւեր` ամբողջովին երիտասարդ ու խոստմնալից գրիչներու մասնակցութեամբ: Այս թիւերը, որոնց պատրաստութիւնը առիթով մը Սիմոնեան նմանցուցեր էր «Մեղուներու հարսանիք»-ի (խմբագրականի մը վերնագիրն է), շատ մեծ խանդավառութիւն ստեղծած էին օրին:  Այդ «գանգրահեր» ու «նորահաս» երիտասարդներէն շատեր, բողբոջ արձակելէ ետք «Սփիւռք»-ի կոճղին վրայ, յետոյ արդէն ուռճացան ու կազմաւորուեցան ու մինչեւ այսօր սփիւռքահայ գրականութեան երեւելի անուններն են ամէնուրեք…

Անոնց ակնարկելով` Սիմոնեան առիթով մը կը գրէր.

– Երիտասարդ գրողները լուրջ պաշտպանութիւն պէտք է գտնեն, առնուազն` մեր երգիչներուն ու պարողներուն չափ: Անոնց համար առանձին ամսագիրի, բարձրագոյն մասնագիտական ուսումի, պարբերական ճամբորդութիւններու առիթներ ընծայուելու են:

Հայ ժողովուրդի հարստութիւններն ու կարելիութիւնները, որոնք կեդրոնացած են մեր բարեսիրական միութիւններու  եւ կրօնական հաստատութիւններու դրամարկղներուն մէջ, արդարօրէն պէտք է ծորակ մը բանան հայ գրականութեան եւ անոր աշխատաւորներուն, որոնք պաշտելի են առնուազն իրենց նուիրումով եւ զոհաբերութեամբ եւ աւելի առաջ կու գան, քան` մեր երգիչները, պարողները, ուսանողները, որբերն ու այրիները («Սփիւռք», 24-9-1972):

«Սփիւռք» իր ազատախոհ կեցուածքներուն, անկաշկանդ ճշմարտախօսութեան եւ երբեմն ալ անզուսպ քննադատութիւններուն պատճառով ունեցաւ անշուշտ երկակի հակառակորդներ (Հայաստանէն ու արտասահմանէն), որոնց դէմ ստիպուեցաւ ճակատիլ յաճախ` լրագրային սուր բանավէճերով… Սիլվա Կապուտիկեանն է, որ կը վկայէ.

– Ես դառնութեամբ եմ յիշում, թէ ինչպէս Գրողների  միութեան որոշ ղեկավարներ, քննադատներ, չգիտեմ` ինչպէս յաջողեցրին բացասական գոյներ գտնել «Սփիւռք» շաբաթաթերթի հրապարակումների մէջ, եւ յանկարծ մեր Սիմոն Սիմոնեանը բարեկամից փոխուեց հակառակորդի:  Նրանից յետոյ «Սփիւռք»-ը արգելուեց Հայաստանում, դարձաւ գաղտնի ընթերցանութեան առարկայ, եւ Սիմոն Սիմոնեանի մուտքը Հայաստան եւս արգելուեց, ու նա դարձաւ հայրենիքի համար անցանկալի անձնաւորութիւն» (տե՛ս «Սփիւռք» պարբերաթերթ, մայիս-օգոստ. 1999):

Բարեբախտաբար, սակայն, իր բովանդակութեամբ, գաղափարախօսութեամբ թէ քարոզած սկզբունքներով «Սփիւռք» չընկրկեցաւ երբեք, այլ մնաց ազատ խօսքի ու անկախ տեսակէտի խիզախ բեմ մը, միշտ հաւատարիմ` հայութեան արեան կանչին:

Հետաքրքրական է նշել, որ թերթին Ա. թիւի իր առաջնորդող յօդուածը Ս. Սիմոնեան նուիրած էր Երեւանի մէջ Վարդան Մամիկոնեանի արձանը կանգնեցնելու Հայաստանի կառավարութեան գնահատելի որոշումին: Ու այս առթիւ ան նկատել կու տար, որ այդ արձանը պիտի խորհրդանշէ հայրենիքը պաշտպանելու հայութեան անպարտելի ոգին, ինչպէս նաեւ` մեր ազգին հաւաքական ձգտումներուն յաւերժութիւնը:

Իսկ իր խմբագրած «Սփիւռք»-ի վերջին թիւին մէջ (31 դեկտ. 1974), Սիմոնեան իր հրաժեշտի խմբագրականը խորագրած էր «Ֆետայիներ»: Ան կը գրէր.

– Հայրենակերտութիւնը, ամէնէն առաջ կորսուած հողերը ազատագրելը եւ ազատագրուած այդ հողերուն վրայ ազգ զետեղել ու կերտելը, արի՛ւն կը պահանջէ, ապա կը պահանջէ ժողովուրդի մը ամբողջ ունեցածը մարտի մէջ դնել, այդ ժողովուրդի ամբողջութիւնը գոյացնող բոլո՛ր հատուածներուն ամբողջական համաձայնութիւնը, միակամութիւնը, միասնութիւնը եւ անկեղծութիւնը:

Ու յիշեցնելէ ետք, թէ Արեւմտահայաստանի հողերուն վերադարձը կարելի կրնայ դառնալ միայն վիթխարի զոհողութիւններով` «արիւնով, հանճարով, ոսկիներով, քրտինքով, անհաշիւ ու բազմատեսակ զոհողութիւններով, վերջապէս` ֆետայիներով», հարց կու տար.

– Ո՞ւր են Նեմեսիսի եւ Վահագնի կաթէն ըմպող տղաքը:

Ո՞ւր է մեր Արաֆաթը, Արաֆաթները:

Պիտի կարենա՞նք քաղքենիութենէ դարձ ընել դէպի՛ ֆետայութիւն:

* * *

«Սփիւռք»-ի առնչութեամբ հարկ է նշել այստեղ, որ թերթը, իր ընդհանուր մթնոլորտով, «սասունցիութիւն» կը բուրէր… Սիմոնեան սասունցի էր, առաւել եւս` Սասնոյ հայրենակցական միութեան երկարամեայ նախագահը:

Զարմանալի չէր ուրեմն, որ ան իր թերթը վերածէր սասունցի, մշեցի կամ առհասարակ տարօնցի մտաւորականներու ժամադրավայրի մը, ուր իրենց գործերով (կամ իրենց մասին արձագանգներով) զիրար կը խաչաձեւէին` Վաղարշակ Նորենցն ու Խաչիկ Դաշտենցը, Սողոմոն Տարօնցին ու Սասուն Գրիգորեանը, Ռոզա Պետրոսեանն ու Վարդան Պետոյեանը, Հմայեակ Գրանեանն ու բժ. Գարեգին Երէցեանը, Լեւոն Գարմէնն ու Համազասպ Տէր Խաչատուրեանը, Սմբատ Շահնազարեանն ու Գէորգ Աճեմեանը, Արտաշէս Տօնճոյենցն ու Միքայէլ Թաւրիզեանը…

* * *

«Սփիւռք»-ի բաժանորդներուն միջին թիւը եղած է 1500, որուն երկու երրորդը` Սուրիա եւ արտասահման բնակողներ: Թերթին Հայաստան մուտքը արգիլուած էր:

Սիմոնեան «Սփիւռք»-ը խմբագրեց լման 16 տարի, մինչեւ 1974 դեկտեմբերի վերջը: Այնուհետեւ, մտադրած ըլլալով աւարտել ծրագրային վիճակի մէջ մնացած իր բազմաթիւ գրական ու բանասիրական երկասիրութիւնները, ան թերթին խմբագրական պատասխանատուութիւնը փոխանցեց իր աներորդիին` գրագէտ եւ արձակագիր Գէորգ Աճեմեանին (1932-1998):

Օրերը գեղեցիկ չէին սակայն:

Շուտով ծայր պիտի տար Լիբանանի քաղաքացիական պատերազմը (որ պիտի տեւէր 15 տարի…), եւ Աճեմեան թերթը պիտի կարողանար հրատարակել նուազ քան երկու տարի, 1975-ին եւ 1978-ին, պարտադիր ընդհատումներով:

1985-ին, 1986-ին եւ 1988-ին «Սփիւռք»-էն լոյս պիտի տեսնէին երեք թիւեր միայն, պարբերագիրքի ձեւով:

«Սփիւռք»-ի ամբողջական հաւաքածոներուն կատարեալ մատենագիտութիւնը պատրաստուած ու հրատարակուած է առանձին ստուար ու խնամեալ հատորով մը, լիբանանահայ մտաւորական Սագօ Օգնայեանի կողմէ, Պէյրութ, 1984-ին:

Ուրախալի է, որ վերջին տարիներուն «Սփիւռք»-ի հաւաքածոները թուայնացուած են Հայաստանի մէջ, ու անոնք այսօր մատչելի են համացանցի վրայ:

Յաճախ պահանջը կը զգամ այս հին թերթին խունացած թիւերը թերթատելու: Ի՜նչ հմայիչ ու շահեկան նիւթեր կան հոն, որոնք այսօ՛ր ալ (յիսուն տարի անց) կը կարդացուին հաճոյքով: «Սփիւռք»-ը 60-ական եւ 70-ական թուականներու հայ սփիւռքին վկայարանն է, անոր մտաւորական գագաթային հանգրուաններէն մէկուն ցոլարանը:

Կը վստահեցնեմ ձեզ, որ այդ դեղնած էջերուն մէջ շա՛տ աւելի շահեկան նիւթեր կան, քան` մերօրեայ թերթերուն: Մանաւանդ կայ որակաւոր արեւմտահայերէն մը, որ արդէն պատմութեան անցած է անվերադարձ…

(Շար. 4)

ԼԵՒՈՆ ՇԱՌՈՅԵԱՆ

«Կը Խնդրուի… Խաչաձեւել»

Ասիկա խորագիրն է Սիմոն Սիմոնեանի ստորագրութիւնը կրող անդրանիկ գիրքին: Եւ այս գիրքը գեղարուեստակա՛ն ստեղծագործութիւն մըն է: Թուական` 1965:

Գիտենք արդէն, որ նոյն տարին պիտի հրատարակուէր նաեւ իր հաստափոր «Արեւելահայ գրականութիւն»-ը, որ բանասիրական աշխատասիրութիւն մըն էր:

Այդ տարի Սիմոնեան արդէն իսկ բոլորած էր իր 51-րդ գարունը: Հետեւաբար կրնանք ըսել թերեւս, որ ան «ուշ» մնացեր էր իր սեփական գրականութիւնը առանձին հատորով հանրութեան ուշադրութեան յանձնելու ճիգին մէջ: Պատճառն այն էր հաւանաբար, որ ան տարինե՜ր շարունակ իր ուժը սպառեր էր ուրիշներո՛ւ գործերուն վրայ (Գարեգին կաթողիկոսին ձեռագիրները, «Հասկ»-ի ու «Սփիւռք»-ի խմբագրական աշխատանքները, «Սեւան» հրատարակչատան ծաւալուն ծրագիրները եւ այլն): Իր «Լեռնականներու վերջալոյսը»-ն անգամ, որուն պատմուածքներուն մեծամասնութիւնը գրուած էր 1945-47 շրջանին, տպուեցաւ քսան տարուան յապաղումով` 1968-ին:

«Կը խնդրուի… խաչաձեւել»-ը շատ հետաքրքրական գաղափարի մը, տեսիլքի՛ մը ծնունդն էր: Հոն կը նկարագրուի երեւակայական դէպք մը, որ կրնայ շահագրգռութիւն յառաջացնել բոլոր անոնց մէջ4 որոնք հայոց պատմութիւնը լա՛ւապէս կը ճանչնան ու գիտեն նաեւ նկարագրային երեսները մեր այդ պատմութեան երեւելի դէմքերուն կամ հերոսներուն, առանձին-առանձին:

Ի՞նչ է նիւթը:

Սիմոնեան մեզ կը հրաւիրէ երեւակայական տօնահանդէսի մը, որ իբր թէ կը կայանայ մե՛ր օրերուն, Պէյրութի ԵՈՒՆԵՍՔՕ-ի մեծ սրահին մէջ, ի պանծացումն ՀԱՅ ԺՈՂՈՎՈՒՐԴԻ ԾՆՆԴԵԱՆ ՏԱՍՀԱԶԱՐԱՄԵԱԿԻՆ… Հանդէսին կազմակերպիչն է «Բովանդակ հայ ժողովուրդի միացեալ կազմակերպութիւն»-ը: Սրահին մէջ ներկայ են հայոց պատմութեան մեծանուն դէմքերը` նստած կողք-կողքի: Ուրեմն` անդրշիրիմեան բացառիկ մէկտեղում մը…

Տօնահանդէսը, որ պիտի տեւէ 3 օր, ունի վերիվարոյ հետեւեալ յայտագիրը:

Ձեռնարկին պիտի նախագահեն հերթով` Գրիգոր Լուսաւորիչ, Սահակ Պարթեւ կաթողիկոս եւ Աշոտ Ա. Բագրատունի արքան:

Խօսք պիտի առնեն` Հայկ Նահապետ` «Ինչո՞ւ Արարատի երկիրը փախայ», Մեծն Տիգրան` «Ինչո՞ւ Հայաստանի սահմաններէն դուրս ելայ», Տրդատ թագաւոր` «Ինչո՞ւ աղջկան մը համար դաւանափոխ եղայ», Վասակ Սիւնի` «Ինչո՞ւ պարսիկներու կողմը անցայ»:

Պիտի արտասանեն` Մեսրոպ Մաշտոց` «Ա.Բ.Գ.»-ը, Սահակ Պարթեւ` «Օրօր»-ը եւ Հ. Ղեւոնդ Ալիշան` «Լուսնկայն»: Պիտի մեներգեն Ղեւոնդ Երէց` «Անգղ գիւղի երգը» եւ Կիրակոս քահանան` «Անիի բանալիները»: Փակման խօսք` Կոմիտաս վարդապետ:

Ներկայ պիտի ըլլան օտար մեծ հիւրեր, ինչպէս` Բել Բաբելոնի, Լուկուլլոս, Պոմպէոս, Օգոստոս կայսր, Ներոն, Թէոդոս կայսր, Յազկերտ Բ., Բուղա, Նեստոր, Ալփասլան, Ճենկիզ Խան, Լենկթիմուր, Շահ Աբաս, Թամարա թագուհի, Կլատըսթոն, սուլթան Համիտ, Թալէաթ, Էնվեր, Ստալին եւ Բերիա (բոլորն ալ` հայոց պատմութեան հետ առնչուած դէմքեր), որոնք ողջոյնի խօսքեր պիտի արտասանեն հետեւեալ նիւթերով.

– Ի՞նչ ըրինք հայ ժողովուրդին:

– Ինչպէ՜ս չմեռաւ հայ ժողովուրդը:

– Ինչո՞ւ պիտի չմեռնի հայ ժողովուրդը:

Տօնահանդէսի կարգապահութեան պիտի հսկեն հայ կուսակցութիւնները. զանգակներու հսկողութիւնը յանձնուած է հնչակեաններուն, զէնքերու` դաշնակցականներուն, լռութեան` ռամկավարներուն: Տեղի պիտի ունենայ հանգանակութիւն` ի նպաստ ՀԲԸՄ-ի: Նոյն օրը առաւօտեան տեղի պիտի ունենայ հոգեհանգիստ` այսուհետեւ ըլլալիք զոհերու հոգիներուն ի հանգիստ… Այս հոգեհանգիստին պիտի նախագահեն Աշտիշատի ու Երիզայի քրմապետները:

Կը խնդրուի նկատի ունենալ թուականը եւ անպայման… խաչաձեւե՛լ:

* * *

Պիտի չփափաքէի՞ք այսպիսի տօնահանդէսի մը ներկայ ըլլալ եւ ունկնդրել բանախօսները:

Սիմոնեանին այս քիչ մը երգիծախառն, մասամբ իմաստասիրական ու այլաբանական եւ առաւելաբար պատմա-վերլուծական գիրքը ձեզ հո՛ն կ՛առաջնորդէ:

Իրականութեան մէջ այս գործը թատերակ մըն է (կամ` կէս թատերակ մը), ուր դէմ յանդիման կը բերուին հայոց պատմութեան կարգ մը մեծերը եւ հանրութեան առջեւ ինքնապաշտպանութիւն կ՛ընեն, պարզաբանումներ կամ մերկացումներ կը կատարեն:

Օրինակ, լսե՛նք Ասորեստանի Շամիրամ թագուհիին արտասանած ողջոյնի խօսքէն սա՛ հատուածը.

– Արան մերժեց իմ սէրս: Ես իրեն խոստացած էի իմ թագաւորութիւնս, սիրտէս ետք: Անիկա պիտի ըլլար արքան երկու երկիրներու` Արարատի  երկրին եւ Ասորեստանի, որոնք այնուհետեւ իրարու դէմ կռիւներ ընելէ պիտի դադրէին եւ պիտի չդիմէին դէպի կորուստ: Գահ եւ սիրտ մերժուեցան Արա Գեղեցիկի կողմէ:

…Եթէ Արան ինծի միացած ըլլար, Մուսուլի քարիւղի հանքերը մեծ մասամբ, հարիւրին 95 տոկոսով, պիտի պատկանէին հայերուն, եւ Գալուստ Կիւլպէնկեանի ունեցած հարիւրին 5-ով` հայերը պիտի ունենային հարիւր առ հարիւր բաժինը: Արան, Նուարդ խանումին համար, կորսնցուց երկու թագաւորութիւններ եւ Մուսուլի քարիւղի հանքերուն ամբողջութիւնը: 

Նմանապէս, ի՛սկապէս հետաքրքրական տեսարան մը կը պարզուի մեր առջեւ, երբ բեմ կը բարձրանայ Վասակ Սիւնի մարզպանը ու կը պահանջէ, որ իր դիմաց կանգնին (նոյն բեմին վրայ) Ե. դարու պատմիչներ Կորիւն Սքանչելին, Եղիշէն, Ղազար Փարպեցին, բայց նաեւ` մեզի ժամանակակից փրոֆ. Նիկողայոց Ադոնցը եւ Հրանդ Ք. Արմէնը: Յետոյ ան կը պարտադրէ անոնց` կարդալ իրենց պատմագրքերուն մէջէն ա՛յն հատուածները, որոնք կ՛առնչուին իրեն` Վասակին:

Կը պարզուի, որ Կորիւնին ու Փարպեցիին վկայութիւնները ԴՐԱԿԱՆ են Վասակի մասին, եւ միայն Եղիշէն է, որ ի սկզբանէ ԺԽՏԱԿԱՆ դիրք բռնած է անոր նկատմամբ` ինչ-ինչ շիլ հաշիւներով…

Ուրիշ տեղ մը հեղինակը մտերիմ զրոյց մը կը ստեղծէ ընդմէջ Բելի ու Ստալինի… Այս վերջինը կ՛արտայայտուի սա՛պէս.

– Գիտե՞ս, տաւարի՛շ (ընկեր) Բել, ե՛ս ստեղծեցի անհատի պաշտամունքը, պաշտել տուի անձս. պաշտուելու համար անհրաժեշտ է ստեղծել երկիւղ. կրօններու պատմութիւնն ալ ցոյց կու տայ, որ աստուածներէն շատեր պաշտուած են երկիւղի պատճառով: Վերջապէս ես ու դուն ստեղծեցինք երկիւղ եւ պաշտամունք…

«Կը խնդրուի… խաչաձեւել»-ը իր բոլոր հատուածներուն մէջ չէ՛ որ յաջող է: Տեղ-տեղ կը կաղայ, կը ճապաղի անիկա` հակառակ հեղինակին սրամտութիւններուն եւ ուժեղ երեւակայութեան: Հեղինակը, գիտակից` այդ թերութիւններուն, բաւականացած է առանձին գիրքով հրատարակելու իր այս գործին լոկ Ա. մասը (գործին բաղկացուցիչ միւս երկու մասերը թէեւ գրուած են, բայց չեն հրատարակուած անջատ հատորով): Աւելի ուշ  Սիմոնեան հետամուտ եղած է ամբողջ գիրքը (իր երեք բաժիններով) վերամշակելու տենդագին աշխատանքի մը` առանց սակայն զայն իրականացնելու կատարելապէս: Ու գործը մնացեր է այդպէս, կէսկատար:

Յստակ է մեզի, որ այս գործին ներշնչումը կու գայ հեղինակին հայոց պատմութեան դասագիրքերէն: Այդ դասագիրքերուն անմիջական ու տրամաբանական արձագանգն է այս գիրքը: Սիմոնեան հայ ժողովուրդի ճակատագրին վերլուծումն է, որ կը փորձէ` երգիծանքով ու լացով, մտածումով ու պատմական ճշգրտութեամբ: Զինք խռովող հարցումը հետեւեալն է. ինչո՞ւ, ինչպէ՞ս տեւած է հայ ժողովուրդը, բայց ինչո՞ւ չէ մեծցած, միշտ «փոքր ածու» մնացեր է:

Կ՛արժէր, որ մեր թատերական գործիչները մտածէին այս երկը բեմականացնելու կարելիութիւններուն մասին:

Ի դէպ, երբ հայրենի նշանաւոր դերասանապետ ու բեմադրիչ Վարդան Աճեմեան (1905-1977) Սունդուկեան թատրոնը գլխաւորելով` Պէյրութ կ՛այցելէ 1966-ին, «Խաչաձեւել»-ին ակնարկելով` կ՛ըսէ Սիմոնեանին. «Հանճարեղ գործ է դա: Մերոնց հետ եոլա գնա՛ (իմա՛` հաշտ եղիր Խորհրդային Հայաստանի հետ, Լ.Շ.), որ ես կարողանամ այն բեմադրել Մոսկուայում եւ ցոյց տալ մեր 15 հանրապետութիւններին, որ մենք էլ թատրոն ունենք…»:

Լեռնցիներուն Ճակատագիրը…

Սիմոն Սիմոնեան, սասունցիներու նուիրուած իր պատմուածքներէն անկախ, 60-ական թուականներուն պարբերաբար գրի առաւ գեղարուեստական արժանիքներով օժտեալ բազմաթիւ արձակ այլ գործեր ալ, որոնք շուտով մէկտեղուեցան երկու առանձին հատորներու մէջ` «Սիփանայ քաջեր» ընդհանուր խորագրով (1967-1970):

Ասոնք պատմուածքներ ու վիպակներ էին` քաղուած սփիւռքահայ կեանքի ինչ-ինչ երեսներէն:

1972-ին, սակայն, Սիմոնեան հրապարակ հանեց իր վերոնշեալ արձակ գործերուն հաստափոր մէկ հատընտիրը, զոր կոչած էր «Լեռ եւ ճակատագիր»: Այստեղ, նոյն կողքին տակ ի մի բերուած էին «Լեռնականներու վերջալոյսը» հատորին բոլոր պատմուածքներն ու «Սիփանայ քաջեր» երկհատոր ժողովածուին ընտրելագոյն էջերը, ոմանք` հեղինակին կողմէ վերամշակումի ենթարկուած: Ընդամէնը` 475 էջանի  փառաւոր մատեան մը, որ պատիւ կրնար բերել ոեւէ՛ գրողի:

Շատ տարիներ առաջ, երբ դեռ ուսանող էի Ճեմարանի մէջ, դպրոցի գրադարանէն տուն բերեր ու մասամբ կարդացեր էի այս գործը:

Հիմա, տասնամեակներ անց, քիչ բան կը յիշէի անոր բովանդակութենէն:

Այդ պատճառով ալ գիրքը վերընթերցելու փափաքս կը կրծէր զիս:

Ուստի, ակումբի գրադարանէն ձեռք ձգեցի զայն կրկին, տուն բերի ու թաղուեցայ անոր մէջ` «հանդարտութեամբ, հեզութեամբ», ինչպէս պիտի սիրէր ըսել Վահան Թէքէեան:

Յափշտակութեամբ կարդացուող հատոր մըն է «Լեռ եւ ճակատագիր»-ը: Իմ կարծիքով` անմահ գործ մը, որուն ընթերցումը շա՛տ բան կրնայ շահեցնել զայն կարդացողին: Յատկանիշե՞ր.

-Նախ` հեղինակին լեզուն: Զուլալ ու ջինջ արեւմտահայերէն մը, յարդազերծ ու անվրէպ, որ կարծէք Սիփանայ ծաղկաւէտ սարէն կամ Բիւրակնեան լեռներու կողերէն հոսող արագավազ գլգլան գետ մը ըլլար… Այս հայերէնը, դժբախտաբար, այլեւս ՉԷՔ ԳՏՆԵՐ մեզի ժամանակակից գրողներուն բերնին մէջ կամ գրչին տակ…

– «Սիփանայ քաջեր»-ուն վերընթերցումը զիս բերաւ այն նորօրեա՛յ համոզումին, թէ պատմուածքներու այս շարքը բնաւ չի զիջիր զինք նախորդող «Լեռնականներ»-ու համբաւաւոր շարքին: «Սիփանայ քաջեր»-ուն բոլո՛ր պատմուածքներն ու վիպակներն ալ գրի առնուած են գեղարուեստական բարձր ճաշակով, նիւթերը ծայր աստիճան հմայիչ են ու քաշողական, հեղինակին պատմողական ոճը առինքնող է ու սրտախօսիկ եւ, վերջապէս, ամէն մէկ գրութիւն ո՛չ միայն խորապէս տպաւորիչ է, այլեւ` թելադրակա՛ն ու պատգամատա՛ր…

– Կարդացէ՛ք անգամ մը սա «Մայրի՜կ, մայրի՜կ»-ը ու տեսէք, թէ Եղեռնէն փրկուած հայ մայրիկ մը, երբ Հալէպէն Ամերիկա կ՛երթայ իր միակ մանչուն քով, ինչպիսի՛ անտեսումներու եւ արհամարհանքի նշաւակ կը դառնայ իր հարսին, թոռներուն ու այլասերած հարազատներուն կողմէ…

– Կարդացէ՛ք «Հայ մը…» պատմուածքը ու զարմացէք, թէ ինչպէ՛ս երկու անծանօթ հայեր իրարու կրնան հանդիպիլ Քոփենհակնի (Դանիա) մէկ փողոցին մէջ, ու անոնցմէ մին` Հանս Նալպանտեան, բարձրաստիճան պետական պաշտօնեայ ու բացարձակապէս հայերէնի անգիտակ, կու լայ իր մայրենի բարբառին ունկնդիր… (դէպքը իրական է, ու վերոնշեալ հերոսը որդին է Պոլսոյ Ազգ. Կեդրոնական վարժարանի երբեմնի տնօրէն սեբաստացի Մարտիրոս Նալպանտեանին ու անոր դանիացի կնոջ` բանաստեղծուհի Ինկա Գոլինի):

– Կարդացէ՛ք «20.000-էն մէկը» վիպակը ու զարհուրանքով ապրեցէք Բ. Աշխարհամարտի օրերէն օր մը, դաժա՛ն պահ մը, երբ գերմանական բանակին մէջ ծառայող հայ սպայ մը ստոյգ մահէ կը փրկէ խորհրդահայ մահապարտ գերի մը… Ու քսան տարի ետք, նախկին գերին, այս անգամ` իբրեւ Միացեալ Նահանգներու գիտական մեծահամբաւ  մէկ ընկերութեան նախագահը, Պերլին կու գայ իր երախտիքը յայտնելու իր երբեմնի ազատարարին…

– Կարդացէ՛ք «Թիւրք գնդապետի մը հետ»-ը եւ «Աթաթիւրքին աղջիկը»` թափանցելու համար թուրք մարդուն հոգեբանութեան ամենախորունկ ու գաղտնի ծալքերէն ներս…

– Տակաւին, կարդացէ՛ք «Կաղ զինուորին պատմութիւնը», զգայացունց դէպք մը, ու վստահաբար պիտի գոչէք. «Անհաւատալի, բայց իրա՛ւ»:

Գտէ՛ք ու կարդացէ՛ք Սիմոնեանի «Լեռ եւ ճակատագիր»-ը, որպէսզի աւելի մօտէն հակիք մեր ժողովուրդի ճակատագրին մութ ու խորհրդաւոր երեսներուն վրայ:

«Լեռ եւ ճակատագիր» հատընտիրը եւս, Սիմոնեանի նախկին գործերուն նման, արձագանգ թողուց ու գնահատուեցաւ մտաւորական դասին թէ ընթերցող հասարակութեան կողմէ: Միակ աննպաստ ձայնը եկաւ նախկին պոլսահայ վիպագիր Արեգ Տիրազանէն (1902-1987), որ ընդարձակ գրադատական մը ստորագրեց այս գրքին մասին Պէյրութի «Զարթօնք» օրաթերթի յաջորդական քանի մը թիւերուն մէջ` ցուցակագրելով հեղինակին «լեզուական վրէպներ»-ը:

Բայց Սիմոնեան ձեռնածալ չմնաց այս անհիմն ու դիտաւորեալ քննադատութեան դիմաց:

«Սփիւռք»-ի յաջորդական վեց թիւերու մէջ (6 հոկտեմբեր-10 նոյեմբեր 1974), անհերքելի ապացոյցներով ան մէկ առ մէկ ջրեց Արեգ Տիրազանի բոլոր խարխուլ պնդումները` կարկամեցնելով զայն եւ միաժամանակ հայոց լեզուի ու բառագիտութեան անմոռանալի դաս մը տալով անոր…

(Շար. 5)

ՍՈՒՐԷՆ ԴԱՆԻԷԼԵԱՆ

Հալէպի «Ոսկետառ» տպարանից «Այգ» մատենաշարով լոյս տեսաւ Լեւոն Շառոյեանի «Դեգերումներ հայ գիրի եւ պատմութեան գետեզրին» աշխատութիւնը, որը զոյգ նախաբաններով լաւագոյնս արժեւորել են Բերիոյ թեմի առաջնորդ Շահան արք. Սարգիսեանը եւ Պոլսոյ «Մարմարա»-ի խմբագրապետ Ռոպէր Հատտէճեանը:

Անխառն զարմանք եւ հիացում ենք ապրում. քաղաքական արիւնամած զարգացումներին կուլ գնացած այդ հինաւուրց քաղաքում, ուր թւում էր, այլեւս ազգային հետք գտնելը հրաշքի հաւասարազօր է լինելու, այսօր պարզում ենք, որ, այնուամենայնիւ, այն շնչում է, պարզում ենք, այնտեղ դեռ կարելի է շրջել, աւելի՛ն, կարելի է «դեգերել», որը պիտի հասկանալ գրական դասական պտոյտների խորհրդով, ինչը արեւմտահայ լայնարձակ ածուներում հիմնաւորապէս, իբրեւ ենթաժանր, ամրագրել են Յակոբ Պարոնեանը, Երուանդ Օտեանը, Ռոպէր Հատտէճեանը, Պետրոս Հաճեանը եւ շատ ուրիշներ:

«Դեգերումները…» Լեւոն Շառոյեանի երրորդ գիրքն է: Առաջինը («Յաւերժօրէն սիրելի «մերին Պոլիսը», Պոլիս, 2003) նոյնպէս իւրատեսակ «դեգերում մըն էր», բայց` ի Պոլիս, որի նորօրեայ դիմագիծը, գրապատմական ծաւալումները հեղինակը բացել է էգիտական կարգապահութեանը հաւատարիմ, բայց յուզախառն սիրով ու խոնարհումով` դէպի արեւմտահայ գրամշակութային քաղաքամայրը: Երկրորդ «դեգերումը» հեղինակին տարել հասցրել է Արժանթին. «Պուէնոս Այրես, Արմենիա փողոց» գրքի մէջ (2014) նա ներկայացնում է հարաւամերիկեան գաղթօճախի հեւքն ու նահանջը, հայրենասիրութեան անխարդախ զգացումները ու մարմրող տագնապները` կրթական ու գրական շիջող նուաճումների խորքի վրայ:

Այս նոր գիրքը, ի տարբերութիւն նախորդ երկուսի «աշխարհագրական» առարկայական մատուցման պատուհանի, առանձնանում է գրամշակութային գիտական համակարգուածութեամբ, շահագրգռութիւններով. «դէպի գրաշխարհի ներքին խորքը «դեգերումով», նոր ոճային իմաստաւորումով, որոնք կարելի է «թարգմանել» դրուագումների նշանակութեամբ նաեւ: Գրապատմական քսանինը նկարագրերի ուշագրաւ ու նպատակային խտացում ենք տեսնում այստեղ: Մեր աչքի առջեւ սահում-անցնում են 19-ից 20-րդ դար ձգուող արեւմտահայ նուիրեալ դէմքերը ամենատարբեր քննական լուսարձակների ներքոյ. ահա՛ խնդրեմ միայն մի քանիսը` Սերվիչենն ու Տիգրան Փեշտիմալճեանը` գրապատմական կենսագրականների ոճային հարստութեամբ առանձնացող բնութագրումներով, Վազգէն Շուշանեանը` իր մահուան «առագաստների» անգերեզման առեղծուածով, Յակոբ Մարթայեանը` լեզուամշակութային շերտերի որոշ առումով հպանցիկ, բայց ճշմարիտ, անակնկալ, բայց շնորհալի մատուցմամբ, Կարօ Փօլատեանն ու Զարեհ Որբունին, Պօղոս Սնապեանը գրական միջավայրերի` մինչեւ Յակոբ Օշական եւ էկզիստենցիալիզմ` բացայայտման ընդարձակ ու անհրաժեշտ լուսաբանումներով, փարիզեան «Յառաջ»-ի անխոնջ մշակ Միսաքեանների զարմի վերջին շառաւիղը` Արփիկը, որը լրագրական-գրական փորձառութեամբ վերակազմեց սփիւռքահայ գրական հրաշալի ողնաշարը` պատուոյ բարձր աթոռը վերապահելով Շահան Շահնուրին:

Հսկայական գրամշակութային քննական այս պաշարից մենք ընտրել ենք միայն մի քանիսը, որոնք գրախօսութեան եւ ուսումնասիրութեան սահմանագծում ներկայացնում են Լեւոն Շառոյեանի գիտական մտածողութեան ուղղութիւնը եւ գրապատմական որոնումների արդիւնաւորութիւնը:

Գրախօսականների եւ գրամշակութային հարցադրումների պատմական ակնարկների ժանրերը ինքնատիպ են կառուցողական ներքին տրամաբանութեամբ: Դրանք յաճախ աննիւթեղէն սրտի խօսք են, նիւթի կամ գրական երկի հանդէպ համակրանքի դրսեւորման եղանակ: Ուշադիր աչքը այստեղ որսում է դէպի այս կամ այն  հեղինակը անխառն հիացում եւ գիտական շերտերի շահագրգիռ մեկնութեան ազնիւ փորձ:

Լ. Շառոյեանի պարագային, գրական խնդիրների համընդհանուր տնտեսութեան խնամքը դառնում է գերիվեր, քանի որ ուշադրութեան սեւեռուն կենտրոնում արեւմտահայ գրամշակութային ուրուանկարն է` նրա անցեալի ու ներկայի համադրման հետեւողական ջանքը, գրական շրջանների ու կապերի միջեւ մեր յիշատակած անտեսանելի հանգոյցների կառուցումը, որը, մեր կարծիքով, միտումի ծնունդ է, քանի որ գրականութեան պատմութեան ընթացքը գրագէտի համար անվախճան գետ է, իսկ ուսումնասիրողն ու մեկնաբանը` գետեզրին կանգնած ու «վազող ջրին» նայող, հայեցող իմաստասէրը: Գրականութիւնը «Տիրոջը այգին է», ուր «դեգերումը» ներքին հարստացման ուղիղ ճանապարհն է` Բենիամին Թաշեանից եկող նշանառութեամբ, կամ` ինչպէս Վահան Թէքէեանն էր սրբագրում` «գաղտնի պարտէզը», ուր հասունանում է բառը` մտածողութեան ամէնէն նախնական ու ամէնէն խորունկ շերտը:

Մեզ միշտ գրաւել է գիտական նիւթի մատուցման, ասել է թէ` բառի ու մտքի` դէպի գիտական բնագիր մուտքի թեթեւասահ եղանակը, որն այս գրքում կիրառում է Լ. Շառոյեանը: Դա հնուց այդպէս է եղել մեզանում եւ ենթադրում է խորը յարգանք դէպի ընթերցողը, որի գրական նախաճաշակը յղկելիս պիտի հոգաս «կարծր» կամ կիսով չափ անծանօթ գաղափարների ընթերցողական իւրացման ինչ-որ տեղ անհրաժեշտ թեթեւ անցումը:

Հէնց այդպէս է Լ. Շառոյեանը սկսել գրապատմական իր երրորդ «դեգերումը»` երեւելի Յակոբների ճանաչողական սահմանագլխից` ասորի Մծբնացուց մինչեւ լեզուաբան Տիլաչար-Մարթայեանը: Այդ ճանապարհին է, որ նա ոգեկոչում է «Յակոբասկիզբ» հսկաներին, իսկ եթէ նրանք օտարներ են, հասցնում է ընթերցողին յուշել մեր ազգային խոնարհումի յուշարձանների մասին` երեւան հանելով գրագէտի ծովածաւալ ճանաչողութիւնը, վկայակոչելով հէնց Մծբնացու հանդէպ Գրիգոր Նարեկացու եւ Ներսէս Շնորհալու գեղարուեստական ուշագրաւ արձագանգները` ներբող եւ շարական:

Մինչդեռ, չմոռանանք, Լ. Շառոյեանի համար հալէպեան պատուհանից այն կողմ 2013-ի` նման յիշողութեան առումով անբարենպաստ ձմեռնամուտն է` Ս. Յակոբի անուանակոչութեան առիթով, հապճեպ, բայց, ընդունենք, անվրէպ ընտրուած: Ի դէպ, Ռ. Հատտէճեանը յիշում էր դեռ անցեալ դարի 60-ական թթ. Յ. Մարթայեանի խնամքով կազմած, ափի մեծութեան ձեռագիր գրքոյկը, ուր ամէն էջից բխում էր Յակոբ անունը` աշխարհի տարբեր լեզուների գիրերով, իւրատեսակ «Յակոբապատում», որի տրամաբանական հանգրուան-բարձրակէտը դարձաւ Լեւոն Շառոյեանի թէեւ հպանցիկ, բայց խորքային ուսումնասիրութիւնը:

Նշանակում է` գրքի բաղադրիչ նիւթերի համամասն ընտրութիւնը եւ յօդուածաշարի շարադրումը  նաեւ ժամանակի հեւքի հետեւանքն է, քանի որ պատերազմական պայմանները թոյլ չեն տալիս բանասիրական եւ գրականագիտական տեւական ու լայնածաւալ պրպտումի: Սա է խօսքի կառուցման «թեթեւասահ» եղանակը, ընտրութիւն, ուր այնքան նուիրական խորքեր է պահում գրքի հեղինակը: Եւ առաջին հերթին նիւթն է, որ կտրում է Լ. Շառոյեանին Հալէպի պայթիւնների եւ կրակահերթերի առօրեայից ու ստիպում, որ զուգադիպութեան պայմանի տակ ընտրուած փորձարարական հարցադրումը ստանայ, այնուհանդերձ, գիտակա՛ն հանդերձ, այսինքն պահանջում է նոյն պահին «թեթեւասահ» թուացող վերաբերմունքից անցում կատարել դէպի որոշակի գիտական շահագրգռութիւն:

Եւ հէնց միայն Յակոբների հայ գրամշակութային անուանական տողանցքն ամէն ինչ արժէ, երբ պատմութիւնը եւ գրականութիւնը վերացարկւում է անունների ներքին, թէկուզ ձեւային տրամաբանութեան միասնութեամբ: Խնդրե՛մ, ահա, Յակոբների շուրջ իր բերած թուարկումներից մի փունջ. զորօրինակ` Յակոբ Դ. Ջուղայեցի կաթողիկոսից է նա սկսում անուանաշարը` դիմելով 17-րդ դարի հոգեւոր պատմութեան ծալքերին, մէկը, որը հոգեւոր բարձրագոյն գործիչ էր, որը դէպի Եւրոպա ճամբորդութեան շրջանում վախճանուեց ու թաղուեց Պոլսում:

Թւում է` էլ շատ բան պէտք չէ մատնանշել: Դա արդէն բաւական է, որ ընթերցողը, շրջանցելով կաթողիկոսութեան շուրջառի պարագան, գնայ աւելի հեռուն` ներքին ճամբայ գծելով դէպի մարդը` կաթողիկոսից «անդին»: Լ. Շառոյեանի մօտ արագընթաց իրար են յաջորդում տառապանքը ցմրուր կրած այլեւայլ Յակոբներ, որոնց մէջ առաջիններից` Նալեան պատրիարք հայրը (18-րդ դար), որ աւանդոյթ ու հայեացք փոխեց Պոլսում: Ճանաչողութեան ի՜նչ նոր դարպասներ վերակազմեցին 19-20-րդ դարերի հատուածակողմերի հմուտ անհատականութիւնները` անմրցելի գրաբարագէտ Յակոբ Գուրգէնը, դասական ռոմանտիզմի հայր Րաֆֆին, ութսունականների իրապաշտութեան հսկան` մեզանում երգիծանքի բարձրակէտը չզիջած Պարոնեանը, նատուրալիստական ներքնատեսութեան սահմաններ բացած Մնձուրին, որը կեանքի վերջին տարիներին անգամ մերժում էր քաղաքակրթութեան հասցէները, հարիւրամեակ հատած, դար ու դարադարձ տարեգրութիւն շալկած Ասատուրեանը, օտարի եւ ազգայինի փիլիսոփայական էկզիստենցիալ խորքերում «մոլորուած» Կարապենցը, գիտական մտքի տիտաններ Մանանդեանն ու Անասեանը, հանրագիտակ դէմքեր, ազգային բարքագրութեան ակունքներում կանգնած Սիրունին եւ Օշականը, գեղանկարչութեան մէջ փառահեղ ածուներ բացած Կոջոյեանն ու Յակոբեանը, եւ այսպէս` շարունակ:

Ընդ որում Լ. Շառոյեանի գրչի տակ նրանք, թւում է, թէ միայն մտաւորական առաջնային անուններ են, իրականում ազգային մշակոյթը փառքի ճանապարհի հասցրած ուժերն են, մեր հոգեւոր աշխարհի բերդապահ զինուորները: Գրագէտը անունն է հասցնում տալ, խորունկ քննութեան դռները բացելու իրաւունքն ու երջանկութիւնը այլեւս ու մէկընդմիշտ` ընթերցողինն է:

Այնուհանդերձ, դիմանկարի ճանաչողութեան թեթեւասահ, բայց վերլուծական քննական ընդունելի եղանակի մի նախաճաշակ Լեւոն Շառոյեանը ընթերցողին մատուցում է գիտական նկարագրի դասական ոճաւորումով: Խօսքը վերաբերում է Յակոբներից «վերջինին»` Յակոբ Մարթայեանին, որին, յընթացս, արդէն 2014-ին, դիմում է խոշոր գիտնականի մահուան իւրատեսակ յոբելեանի առիթով նաեւ: Այս առումով ընդգծենք, որ այն դուրս է սահում «դեգերումի» խորհրդից ու վերաճում ուխտագնացութեան դէպի հայ լեզուի, հայ մշակոյթի ակունքները:

Պոլսահայ երկու խոշոր գիտնականներ են կանգնած ազգային լեզուամշակութային մտքի խորքերում` Աճառեանն ու Մարթայեանը, երկու խոշոր տառապեալներ: Լեւոն Շառոյեանը փորձում է կառուցել վերջինիս գիտական մեծութեան հիմնաքարը, հրաւէր կարդալ բոլոր նրանց, ովքեր յանդգնում են զօրավիգ լինել մշակոյթի հզօր պատին երկրորդ հիմնասիւն հաստատելու ջանքին: Հր. Աճառեանի պէս նա էլ բացառիկ էր ու անկրկնելի. Սոֆիայում թէ աւելի ուշ Անգարայում հռչակուած էր արեւելեան եւ հնդեւրոպական «ապրող ու շնչող» լեզուների, օսմաներէնի, ինչու չէ, մեռած լեզուների` հիթիթերէնի, ուրարտական լեզուական ատաղձի, պահլաւերէնի, լատիներէնի խորագիտակ: Այդ պատճառով 1932-ից նրան կարգում են թուրքերէնի նորոգութեան գլուխ` ճշդելու եւ ղեկավարելու «երկրի լեզուական նոր քաղաքականութեան մայր գիծերը»: Իսկ անցեալ դարի 40-ական թթ. առաջին կէսից շուրջ 30 տարի նա գլխաւորել է թուրքական հանրագիտարանի կազմումի եւ հրատարակութեան ծանր աշխատանքները:

Յիրաւի՛, ինչ էլ լինէր, մայրենի բարբառը գերիվեր էր գիտնականի առջեւ. դեռ 1931-ին Սոֆիայում եղած ժամանակ Թարգմանչաց տօնի առթիւ նա հպարտանում էր հայ գրականութեան մրցակցային ուժով, «համայն աշխարհի գրական գլուխգործոցներուն հետ» նրա յաղթական խրոխտ կեցուածքի առարկայացումով, երբ աշխարհի «լիութիւնը կը նսեմանայ  իմ առջեւ, ինչպէս նսեմացած է ան այն ասպետին աչքին, որ դառն սուսերամարտէ մը վերջ… դէպի արքայական օթեակը յառաջացաւ իր արժանեաց բրաբիոն իշխանուհիին տիրանալու համար: Հայ քերթողին մէն մի հզօր երկը փառապսակ մ՛է ճակտիդ հիւսուած, փառաւո՜ր մայրի՛կ: Մէն մի խժաբանութիւն կամ կորճաբանութիւն ալ` դաշոյնի հարուած մ՛է սրտիդ տրուած, վիրաւո՜ր մայրի՛կ»:

Բանաստեղծական հայկական ամէնից քնարաշունչ արձակի նուաճումների խորհրդանիշների մէջ, որոնց հպարտութեան տիրական թելադրանքն ապրում էին Յ. Մարթայեանը, Ռ. Հատտէճեանը եւ Լ. Շառոյեանը, առանձնանում էր Վազգէն Շուշանեանը: Նրա մահուան 75-ամեակին նուիրուած «Շուշանեանի հետ` սիրոյ եւ մեղքի պարտէզներուն մէջ» յօդուածում, որը «Դեգերումներ…»-ի առանցքային հատուածներից է, հալէպահայ գրագէտն ընդգծում է դրական աշխուժ, «իրարու ետեւէ» տեղաշարժը, որը նկատում է անցեալ դարավերջից դէպի այս դարասկիզբ Վ. Շուշանեանի երկերի հրատարակութեան հայաստանեան շուկայում` մասնաւորելով խօսքը հայրենի` յարաբերականօրէն «նորահաս սերունդի» բնագրային հրատարակութիւններից բխող վերլուծման ու արժեւորման փորձը («Ներքին բնանկար»(1), «Օրագիր», «Քրոնիկոն քնարական», «Խառնիխուռն»(2), «Ընտրանի»(3):

Լեւոն Շառոյեանը իր դիտարկումներում հաստատում է Վազգէն Շուշանեանի` ինքնակենսագրական ելագծով բացուած վէպերի ու վիպակների ժողովրդի հաւաքական ճակատագրի բանաձեւերի գրական ճանապարհները` իբրեւ յոյզի, ոգու ազատութեան յարատեւ փնտռտուք, իբրեւ Հայաստանի ընտրութեան պատասխանատուութիւն, իբրեւ Մշակութային Հայաստանի համապատկեր: Յօդուածի վերջին մասում հալէպահայ գրագէտը բացում է, ինչպէս արդէն նշել էինք, Վ. Շուշանեանի մահուան, թաղման եւ գերեզմանի հետ յայտնի ու անյայտ արկածախնդրութիւնները, տալիս անուններ ու բնութագիր, յանգում տխուր ու անվերջակէտ հետեւութիւնների, որոնցից գլխաւորը, թերեւս, նիւթական հայրենիքին, այս պարագային` Հալէպին անմնացորդ նուիրումն է:

Ինչի մասին էլ որ խօսում է Շառոյեանը այս գրքում, «դեգերումի» խորհրդանիշը դառնում է նպատակ եւ միտում. դա կարելի է որսալ նաեւ Կարօ Փօլատեանի զրոյցներում, ինչի առիթով առաջադրում է, օրինակ, «զրուցագիր» բառեզրը ճիշդ այնպէս, ինչպէս ունենք վիպագիր, թատերագիր արտայայտութիւնները:

Գնահատումների մեր այս փորձի մէջ, գումարելիների շարքին պէտք է դիտել Լ. Շառոյեանի հիւթեղ, գրաւչական լեզուն, որն իր ետեւից տանում է ընթերցողի թրթիռն ու երեւակայութիւնը, սպասման ու փաստի յայտնութեան բերկրանքը:

Մնում է յուսալ, որ «դեգերումների» առանցքը պատմութեան ու մշակոյթի թելադրանքով պիտի վերադառնայ Լեւոն Շառոյեանի ծննդավայրի` երազային Հալէպի վերյառնումին, որի փափաքը ապրել է Վազգէն Շուշանեանը, ապրում են ու վերապրում Լեւոն Շառոյեանն ու իր նմանները, որոնց շնորհիւ է, որ արիւնաթոր այս քաղաքում ազգային շնչառութիւնը մնում է «դեգերումների» բարձրադիր մակարդակ:

Հետեւութիւնը մէկն է ու առաւել քան ընդհանրական, ասել է թէ` դուրս այս գրքից քաղած մեկուսի գնահատականից. հայ գիրքը շարունակում է ազգափրկիչ իր ճանապարհը Հալէպի նեղլիկ արիւնատար ճանապարհներով:

Սիրելի՛ Լեւոն, նկատեցի՞ր, որ այս «դեգերումներիդ» ընթացքին մախաղդ ծանրաշունչ էր, սիրտդ` լերդացած, բայց երազդ ու յոյսդ մէկ տրոփով էին բացւում ընթերցողիդ: Եւ նաեւ սրա համար` սրտանց շնորհաւորանքներ մեզ բոլորիս:

12 յունիս – 9 յուլիս 2016

(1) Լեւոն Շառոյեանը, անտարակոյս, նկատի ունի «Ներքին դաշտանկար» փորձագրութիւնը, որը հրատարակութեան է պատրաստել վաղամեռիկ Սարգիս Փանոսեանը, Երեւանում, 1995-ին:

(2) Վ. Շուշանեանի ներքին էութիւնը բացայայտող շատ փորձագրութիւններ, այդ թւում` «Քրոնիկոն քնարական»-ը, «Օրագիրը», յատկապէս գրողին ներքնապէս բաւարարած «Տենդեր» խորագիրը կրող ընդարձակ վէպը եւ, ի հա՛րկէ, «Խառնիխուռն»-ը,  որոնք ֆրանսահայ արձակագիրը համարել է իր «ամէնէն յատկանշական երկ»-երը, խորապէս արժանի են գիտական նորոգ մեկնութիւնների:

(3) «Սփիւռք» գիտաուսումնական կենտրոնի 2010-ին լոյս ընծայած Վ. Շուշանեանի «Ընտրանի»-ն հրամցրել է գրողի նշանաւոր գեղարուեստական երկերի հայաստանեան առաջին հրատարակութիւններ, ի թիւս որոնց` «Սիրոյ եւ արկածի տղաքը», «Առաջին սէրը», «Մահուան առագաստը», «Դառն հացը»:

ԼԵՒՈՆ ՇԱՌՈՅԵԱՆ

Երբ Սիմոն Սիմոնեան Կը Վազէր Մեծ Ծրագիրներու Ետեւէն…

Այո՛, Սիմոնեան միշտ ու միշտ վազեց մեծ ու համազգային ծրագիրներու ետեւէն` հաւատալով անոնց անհրաժեշտութեան, հաւատալով մանաւանդ զանոնք կենսագործելու կարելիութիւններուն: Բայց այնքա՜ն ընդարձակ էին իր այս ծրագիրները, որ մէկ մարդու կեանքը երբե՛ք բաւարար չէր`  գլուխ հանելու համար զանոնք:

Իր մահէն երկու-երեք տարի առաջ, Լիբանանը հրդեհող պատերազմի օրերուն, Սիմոնեան բազմափուլ երկա՜ր զրոյցի մը նստեր էր ֆրանսահայ իր գրչեղբօր` արձակագիր Կարօ Փօլատեանին հետ (որ Պէյրութ կը մնար այդ շրջանին), ու անոր պարզեր էր իր պատկերացումները` Հայաստանի ու հայ ժողովուրդի ապագային նկատմամբ: Շաբաթներու եւ ամիսներու երկայնքին Սիմոնեան մտերմօրէն խօսեր էր, պարզաբաներ ու ձեւաւորեր էր իր մտքերը, իսկ Փօլատեան նոթեր առեր էր մաս առ մաս:

Ճակատագիրը այնպէս բերաւ սակայն, որ այս զրոյցը կիսաւարտ մնայ. որովհետեւ զրուցակիցները երկո՛ւքն ալ անակնկալօրէն իրենց մահկանացուն պիտի կնքէին միեւնոյն տարուան (1986) մարտ-մայիս ամիսներուն…

Այնուհանդերձ, բարի ձեռք մը` Արմէն Դարեան, տէր կը կանգնէր այդ զրոյցին ու զայն լոյսին կը յանձնէր իր առկայ վիճակով, 1988-ին: Ասիկա պիտի դառնար, միաժամանակ, Կ. Փօլատեանի «ԶՐՈՅՑ» շարքին Զ. (վերջին) հատորը:

Սիմոնեանի հետ կատարուած այս երկարաշունչ զրոյցը, գրողին կեանքին ու գրական վաստակին շուրջ պտտկելէ անդին, օրակարգի կը բերէր նախ` վերջին վաթսուն տարիներուն մեր ապրած խոր տագնապները, ցնցումները: Յետոյ, սեւեռումի կ՛ենթարկէր հայ ժողովուրդի գոյատեւման եւ յաւերժացման հարցը: Առ այդ, Սիմոնեան կը կատարէր առաջարկներ, կ՛ընէր խորհրդածութիւններ, երբեմն կը բանաձեւէր նոյնիսկ լուծումներ: Սիմոնեանին յարուցած խնդիրները, արտայայտած մտքերն ու գաղափարները  միշտ ինքնատիպ էին: Տագնապո՛ղ հայ մըն էր ան, անկա՛խ մտածող հայ մը: Տեղ մը կ՛ըսէր. «Հիմա հայ չկայ Արեւմտեան Հայաստանի մէջ. 4000 տարիէ ի վեր առաջին անգամ ըլլալով` Արեւմտեան Հայաստանի մէջ հայ չկայ… Ահաւոր բան է այս իրողութիւնը: 1915-էն ի վեր հայ չկայ Հայաստանի մեծագոյն մասին մէջ: Հայ չկայ Ալաշկերտի, Կարսի, Կարինի, Երզնկայի, Խնուսի, Տարօն-Տուրուբերանի, Վասպուրականի, Խարբերդի եւ, տակաւին, Տիգրանակերտի, ամբողջ Արեւմտեան Հայաստանի մէջ: Պատմաբա՛ն պէտք է ըլլալ` զգալու, խորազգալու, խորաչափելու համար անչափելի ու անպարագրելի այս ճշմարտութիւնը» (տե՛ս «Զրոյց», Զ. հատոր, էջ 107-108):

Ու Սասնայ Ծուռը կ՛աւարտէր իր զրոյցը սա՛ բառերով. «Երանի՜ թէ մեզի տրուէր 100 տարի ետք մեր գերեզմաններէն վայրկեանի մը համար բանալ մեր աչքերը եւ տեսնել, թէ 2085 թուականին հայը դեռ կ՛ապրի՞ եւ ինչպէ՞ս կ՛ապրի… Կը հաւատամ, որ 2085 թուին պատմական Հայաստանը իր 15 նահանգներով լեցուած պիտի ըլլայ հայերով եւ թոռանս թոռը Սասնայ գիւղերէն Կերմաւի` հօրս գիւղին մէջ, գործարանի մը բանուորն է»:

Ի դէպ, Սիմոնեան, օգտուելով Մեծ եղեռնի 70-ամեակին ընձեռած առիթէն` իր վերոնշեալ զրոյցով արտայայտուած ազգային-քաղաքական տեսութիւնները յարմար կը դատէր հրապարակել մամուլով եւս: Պէյրութի «Զարթօնք» օրաթերթին մէջ է (10 ապրիլէն մինչեւ 23 մայիս 1985 երկարող յաջորդական թիւեր), որ կը հրատարակուէր Սիմոնեանի այն ուշագրաւ յօդուածաշարքը, որ պատգամի մը բնոյթն ունէր` սա՛ խորագրով. «Մեր գերագոյն ընելիքները հայ ժողովուրդի յաւերժութեան համար»: Սիմոնեան իր կարկինը լայն բացած էր մեր ժողովուրդը յուզող հիմնական բոլոր խնդիրներուն վրայ:

Լսողներ ունէ՞ր, ունեցա՞ւ:

Սիմոնեանի գրական-հրատարակչական ծրագիրները շատ էին ու մեծղի: Նոյնիսկ «Սեւան» տպարանին իրողական փակումէն ետք, 1984-ին, մենք Սիմոնեանը կը տեսնենք իբրեւ չորս բաժնետէրերէն մէկը նոր հիմնուող «Հայ տիպ քոմփիւկրաֆ-թեքնոփրես» հրատարակչական ընկերութեան: Հակառակ իր ալեւոյթին ու յոգնածութեան, հրատարակչական կայծը չէ՛ր մարած ուրեմն իր ներսիդին: Կ՛ըսեն, թէ տպարանական մելան կար խառնուած իր արիւնին մէջ…

Իր մտերիմները կը վկայեն սակայն, որ վերջին տարիներուն Սիմոնեան, թերեւս տարիքի բերումով կամ Լիբանանի պատերազմին պարտադրած նեղացուցիչ կաշկանդումներուն պատճառով կ՛ապրէր աճապարանքի մատնուած մարդու մը հոգեվիճակն ու հեւքը: Փշրուած բան մը կար այլեւս իր մէջ, մանաւանդ որ «Սեւան» տպարանն ալ փակեր էր իր դռները ակամայ: Առողջութիւնը յաճախ կը դաւաճանէր իրեն, չէր յաջողեր ստեղծագործել բնական կշռոյթով, ջղագրգիռ կը դառնար ի տես ժամանակի արագավազ սահքին ու ատոր դիմաց` իր լեռնակուտակ ծրագիրներուն անշարժութեան: Ո՞ր մէկուն պիտի հասնէր, ուրկէ՞ պիտի սկսէր, ո՞ր գործին նախընտրութիւն պիտի տար… Մանաւանդ` ինչպէ՞ս պիտի վերականգնէր իր ստեղծագործական նախկին թափը:

– Ահագին ընելիքներ կան, ուշ մնացինք, ո՜ւշ…,- կը կրկնէր յաճախ:

Եւ իսկապէս ուշ մնացեր էր:

– «Կը խնդրուի… խաչաձեւել»-ը կ՛ուզէր վերամշակել, շարունակել եւ ընդլայնել երեք հատորով: Նոր վերանայումներով կ՛աշխատէր ամբողջացնել զայն: Արդէն իսկ 150 էջ յաւելումներ բերած էր գործին վրայ: Բայց այս ծրագիրը չհասաւ իր երջանիկ աւարտին:

Իր «Արեւելահայ գրականութիւն» գործին (1965) յաջորդ ու կցորդ չորս հատորները (հին, արեւմտահայ, խորհրդահայ եւ գաղթահայ գրականութիւններ) չկրցաւ ամբողջացնել կամ պատրաստել: Նոյնիսկ «Արեւմտահայ գրականութիւն»-ը, որուն մասին մամուլով իսկ յայտարարած էր, թէ «պատրաստ է», լոյս աշխարհ չեկաւ:

«Սեւան ընդարձակ բառարան»-ին (1980) Բ. հատորն ալ լոյս աշխարհ չեկաւ, հակառակ որ այս աշխատանքին մէջ իրեն օժանդակ ունէր Կարօ Սարաֆեանն ու Մանուէլ Քէօսէեանը:

Ըստ իրեն, գրի առած էր 24 գլուխները «Գերեզման չտարուելիք բաներ» խորագրեալ տպաւորապաշտ գործի մը, որ 200 էջնոց հատոր մը պիտի ըլլար, եւ ուր կը պատմէր իր մանկութեան շրջանէն յամեցող յուշեր: Այս գործը եւս մնաց անաւարտ ու անտիպ: Անկէ քանի մը գլուխներ տպուած են Լոս Անճելըսի «Նոր Հայ» թերթին (1983) եւ Պէյրութի «Նոր Այնթապ» պարբերականի 1984-85 թիւերուն մէջ:

Մտադրած էր գրի առնել իր յուշերը` երեւելի դէմքերու մասին (Գարեգին Յովսէփեանց կաթողիկոս, Յակոբ Օշական, Արշակ Ալպոյաճեան, Չօպանեան, Ն. Աղբալեան, Կոստան Զարեան եւ այլք): Չկրցաւ:

Շատ կը փափաքէր «Սփիւռք» շաբաթաթերթին մէջ տպուած իր յօդուածներէն ընտրանի մը քաղել (100 յօդուած, տեսակ մը` ճռաքաղ) ու տպել առանձին գիրքով: Չեղա՛ւ:

Դեռ 30-ական թուականներու կէսերէն Սիմոնեան իր ուշադրութեան առարկայ դարձուցեր էր ԺԲ. դարու առակագիր Վարդան Այգեկցին ու անոր մասին բանասիրական յօդուած մը հրատարակեր էր Չօպանեանի «Անահիտ»-ին մէջ: Աւելի ուշ, խորացնելով իր պրպտումները, Սիմոնեան հասեր էր հետաքրքրական եզրակացութիւններու ու ա՛լ այն համոզումը գոյացուցեր էր, որ ֆրանսացի աշխարհահռչակ Լաֆոնթենի (ԺԷ. դար) առակներէն շատեր ուղղակի՛ քաղուած էին «Աղուէսագիրք»-ի հայ հեղինակէն… Իր այս բաղդատական ուսումնասիրութիւնը, «Վարդան Այգեկցի եւ Լաֆոնթեն» խորագրով, գրեթէ աւարտուն, ցարդ կը մնայ անտիպ:

Ուրիշ խորազնին բաղդատութիւն մըն ալ սկսեր էր գրի առնել` պարզաբանելու համար Խորենացիի (Ե. դար) ու Անանիա Շիրակացիի (Է. դար) թողած գրական ժառանգութեանց միջեւ նկատուող «անթիւ նմանութիւնները», հարիւրաւոր փաստերով: Շահեկան այս գո՛րծն ալ կէս ճամբան մնաց…

Վերջին տարիներուն ծրագրած էր հայոց պատմութեան ու հայ մշակոյթի պատմութեան մէջէն առանձնացնել 10 ճիւղեր (օրինակ` գիտութիւն, ճարտարապետութիւն, նկարչութիւն, զինուորական դէմքեր, կարեւոր քաղաքներ, հայրենի չքնաղ գեղեցկութիւններ եւ այլն) եւ իւրաքանչիւր մարզէն ՏԱՍԱԿԱՆ ՄԵԾՈՒԹԻՒՆՆԵՐ կամ ՀՐԱՇԱԼԻՔՆԵՐ ընտրել ու ներկայացնել: Անուններու ցուցակը պատրաստած էր, բայց գործը չշարադրուեցաւ…

Կը ծրագրէր գրի առնել Սուրիոյ եւ Լիբանանի 60 տարուան հայ գրականութեան պատմութիւնը (հազար էջանի) եւ անոր անցած ուղին` դէմքերով ու նուաճումներով: Այս վիթխարի գործին համար գտած էր հաւատարիմ գործակիցներ ալ (Ա. Դարեան, Ժ. Դանիէլեան եւ Եր. Պարսումեան), թէեւ աշխատանքին մեծագոյն բաժինը առած էր իր ուսերուն: Գործը տակաւ ստացեր էր մարմին ու ձեւ, մամուլի ճամբով կոչ-հաղորդագրութիւն մըն ալ հրապարակուեր էր այս առնչութեամբ (1980 օգոստ.), բայց ծրագիրը մնաց անաւարտ ու անկատար…

Իր մե՜ծ երազներէն մէկն էր արեւմտահայ գրականութիւնը հրատարակել ՀԱՐԻՒՐ ՀԱՏՈՐՈՎ, անգլիական «Նելսոն» հրատարակութեանց ձեւով, գրողներու կենսագրութիւններով, մատենագիտութեամբ ու բառարանով: Մատենագիտական առատ նիւթ հաւաքած էր այս գործին ձեռնարկելու համար. նոյնիսկ գրաւոր պաշտօնական դիմումներ կատարած էր հաւանական մեկենասներու` անհրաժեշտ նիւթականն ապահովելու բաղձանքով, բայց… չեղա՛ւ ու չեղա՛ւ:

Եւ տակաւին` ինչե՜ր ու ինչե՜ր…

(Շար. 6)

ԼԵՒՈՆ ՇԱՌՈՅԵԱՆ

Սիմոնեան` Վիպագիր

Սիմոն Սիմոնեան իր գրական բազմաթիւ հետաքրքրութիւններուն շարքին չմոռցաւ նաեւ վէպը, վիպագրութիւնը:

Մահէն մօտ տարի մը առաջ սկսած էր գրել վէպ մը` իրեն շատ մօտիկ անձերու կամ ընտանեկան հարազատներու կեանքէն: Յառաջ գացեր էր մինչեւ 50-60 էջ, յետոյ` կանգ առեր:

Ասիկա վիպագրական իր առաջին փորձը չէր:

1978-ին աւարտեր ու իր սեփական տպարանին մէջ տպագրել տուեր էր արդէն աւելի քան 500 էջանի ծաւալուն վէպ մը, որ կը կոչուէր «Անժամանդրոս»: Տարօրինակ վերնագիր մը, տարօրինակ բովանդակութեամբ եւ նո՛յնքան տարօրինակ… ճակատագրով մը:

Արդարեւ, «Անժամանդրոս»-ը թէեւ տպուեցաւ հեղինակին ողջութեան, սակայն հեղինակի՛ն իսկ փափաքով ատիկա հրապարակ պիտի հանուէր միայն ՅԵՏ ՄԱՀՈՒ…

Ինչո՞ւ այս անբնական կարգադրութիւնը. ո՛չ ոք գիտէր:

Հետեւաբար, տպագրեալ վէպին հարիւրաւոր օրինակները, ամրափակ սնտուկներու մէջ, «Սեւան» հրատարակչատան մթերանոցին մէկ անկիւնը «քնացան» ութ երկա՜ր տարիներ, մինչեւ Սիմոնեանի մահը, 1986 մարտ: Մինչ այդ հեղինակը մատի վրայ համրուող քանի մը մտերիմ մտաւորականներու միայն թոյլ տուած էր կարդալ այս «խորհրդաւոր» վէպը` պահանջելով սակայն, որ հրապարակային-գրաւոր կարծիք չյայտնեն այդ մասին երբե՛ք: Այդ սակաւաթիւներէն մէկն էր, օրինակ, Կարօ Փօլատեան, որ վէպին մասին կ՛արտայայտուի գովեստով ու հիացումով` իր «Զրոյց»-ի Զ. հատորին մէջ:

Ձախէն՝ Արմէն Դարեան, Երուանդ Քասունի, Սիմոն Սիմոնեան (Պէյրութ, 1984)

Սիմոնեանի մահէն 30 տարիներ անց, երբ կը գրուին այս տողերը, ես նո՛ր է որ կրցայ ձեռք բերել այդ վէպը քաղաքիս «Քրիստափոր» գրադարանէն ու համբերութեամբ կարդացի զայն ծայրէ ի ծայր:

Եթէ հարց տրուի ինծի, թէ ինչո՞ւ Սիմոնեան իր ողջութեան փականքի տակ պահեց իր ամէնէն ծաւալուն այս երկը, պիտի վարանիմ համոզիչ ու տրամաբանական արդարացում մը բանաձեւելու:

Հեղինակը ի՞նչ դրդապատճառներէ ելլելով` լոյս աշխարհ գալէ զրկեց տպագրեալ իր մէկ գործը, ինչո՞ւ արհեստական պատ մը բարձրացուց ի՛ր ու զինք սիրող բազմահարիւր ընթերցողներուն միջեւ, եւ ինչպէ՞ս կրցաւ տոկալ «պատրաստ ճաշ մը սառնադարանին մէջ պահել»-ու յամառ արարքին:

Անճիշդ ու անիրաւ կարգադրութիւն մըն էր այս: Սասունցիական «ծուռութիւն» մը:

Քանզի, հեղինակէն մահէն ետք, երբ քակուեցան փականքները սնտուկներուն, վէպը չստեղծեց ակնկալուած շահագրգռութիւնը, արտասովոր արձագանգ մը չթողուց բնաւ: Ընդհակառակն, կարծես զարնուեցաւ անտարբերութեան պատին: Այդ շրջանի սփիւռքահայ գրական մամուլին մէջ գրեթէ ոչի՛նչ գրուած է այս վէպին մասին: Ափսո՜ս:

Կը տարուիմ ենթադրելու, որ աւելի բախտաւոր կրնար ըլլալ «Անժամանդրոս»-ին ճակատագիրը,  եթէ անիկա հրապարակ հանուէր հեղինակին ողջուցը: Մեկնաբանութիւններ, վերլուծումներ, գրախօսականներ պիտի յաջորդէին մէկզմէկու, թերեւս գրական ասուլիսներ ալ կազմակերպուէին վէպին շուրջ, ընթերցողներ արտայայտէին իրենց տեսակէտը, իսկ հեղինակն ալ անհրաժեշտ պարզաբանումներ ու բացատրութիւններ բերէր բոլորին հարցումներուն` իր կենդանի՛ խօսքով: Չեղաւ:

Ի՞նչ կը նշանակէր «Անժամանդրոս»: Ըստ հեղինակին, այս ինքնակերտ վերնագիրը կազմուած էր «անժամ» (իմա` անժամանակ) եւ «անդրոս» (յունարէնով` մարդ) բառերէն, եւ ուրեմն կը նշանակէր ժամանակէն դուրս ապրող մարդ:

Վէպը արտասովոր կառոյց մը ունի: Վէպին հերոսը` ճարտարապետ Արսէն Զամանեան, մէկ կողմէ դերակատար կ՛ըլլայ հետաքրքրական իրադարձութիւններու յորձանուտի մը մէջ, միւս կողմէ ալ կը սկսի գրի առնել վէպ մը, որուն պարունակութիւնը (իր բոլոր մանրամասնութիւններով) զուգորդուելով մայր վէպին հետ` կը գոյացնէ այսպիսով ԵՐԿՃԻՒՂ ՎԷՊ ՄԸ: Վէպ` վէպի մէջ:

Ուրեմն, այս գիրքի կողքին տակ կը գտնենք երկու վէպեր, մէկը` իրական, միւսը` անիրական: Անիրական վէպին գլխաւոր հերոսը Անժամանդրոսն է, որ կրկներեւոյթն է մէկէ աւելի անձերու, եւ որ իբր թէ ապրած է 9999 տարիներ առաջ ու վերստին աշխարհ եկած է հիմա: Ան գլխագիր Մարդն է` իր ունակութիւններով եւ առաքինութիւններով: Թերեւս նաեւ գլխագիր Հայն է` իր տկարութիւններով, յաջողութիւններով, տատանումներով, վերածնելու կարողութեամբ: Բեմահարթակին վրայ մեր դիմաց կը ցցուին` կեղծաւորը, հացի համար պոռնկութիւն ընող աղջիկը, վաշխառուն, ապերախտը, ըմբիշը, որ կաղնիներ կը տապալէ, բայց որ սեռայնօրէն անզօր կը մնայ իր կնոջ դիմաց, եղբայրներ, որոնք զիրար կը յօշոտեն դրամի սիրոյն…

Այլաբանական պատկերները չափազանց առատ են այս պատումին մէջ, որովհետեւ Սիմոնեան տեղ-տեղ իրարու դիմաց կը հանէ զոյգ վէպերուն հերոսները (անիրականներն ու իրականները): Հեղինակին մտասեւեռումները կատարելապէս հասկնալը դժուար է: Կրկնութիւններ, աւելորդաբանութիւններ ալ կան, որոնք կը «ծանրացնեն» վէպը, ընթերցողին լարուածութիւնը կը թուլցնեն երբեմն: Բայց ընդհանուր առմամբ, վէպը հոսուն է, զերթ վարար գետ մը: Սիրային թեման եւս կարմիր թելի մը պէս կ՛երկարի-կ՛անցնի գիրքին մէկ ծայրէն միւսը` խռովայոյզ ելեւէջներով ու կ՛աւարտի ողբերգական ու ցնցիչ վերջակէտով մը:

Վէպին մէջ բացայայտ հեգնանք կայ համայնավարութեան նկատմամբ: Օրինակ, գլխաւոր հերոսուհին` Ալիա Կասեան, որ իրանահպատակ հաւատաւոր համայնավար մըն է, առիթով մը կը պոռթկայ յուսախաբ.

– Կոմունիզմը, զոր մենք կարծեցինք մարդոց տառապանքին վերջին դեղագիրը, հեռու է մարդը երջանկացնելէ եւ նոյնիսկ չէ յաջողած բուժել նախապատմական մարդու հիմնական հիւանդութիւնները` երկիւղ եւ կարիք: Մարդոց իսկական երջանկութիւն շռայլելու փոխարէն` ներարկած է ինքզինք երջանիկ կարծելու ցնորանքը, ինչ որ շատ հեռու է մարդը երջանիկ դարձնելէ: Կոմունիզմը չէ կրցած նոյնիսկ ՍԻՐԵ՛Լ սորվեցնել. ջնջած ու սրբած է սէրը սիրտերէն (տե՛ս էջ 455):

Իսկ ուրիշ հերոս մը` Գոլիա (Ալիային նշանածը), նմանապէս` եռանդուն համայնավար յեղափոխական գործիչ, իր կարգին կը խոստովանի.

– Կոմունիզմը  չկրցաւ երջանկացնել մարդը: Ով որ տարբեր կը խորհի, ստախօս մըն է: Մարդը  չի կրնար 100 ռուբլի թոշակ ստանալ եւ ծախսել 300 ռուբլի ու չստել, չխաբել, չգողնալ… Այս իրողութիւնը մինակը կը հերքէ ամէն առասպել (տե՛ս էջ 473):

«Անժամանդրոս»-ը հրատարակուեցաւ Հայաստանի մէջ եւս, մայր տպագրութենէն քսան տարի ետք, 1998-ին: Այս վերահրատարակութիւնը, որուն նախաձեռնութիւնը կու գար գրող Աբգար Ափինեանէն, հովանաւոր ունեցաւ Հայաստանի Գրողներու միութիւնը, «Նոր դար» հրատարակչատան գործակցութեամբ: Տպուեցաւ մեսրոպեան դասական ուղղագրութեամբ:

Բայց, դժբախտաբար, կը թուի, թէ այս մէկը եւս Պէյրութի անդրանիկ տպագրութեան ճակատագրակից եղաւ` մնալով գրեթէ անարձագանգ, գէթ գրական մամուլին մէջ:

Ամերիկահայ Գաղութը Ինչպէ՞ս Մեծարեց Ու Պատուեց Սիմոն Սիմոնեանը

1983-ին էր:

Սիմոնեան կը գտնուէր իր 70-ամեակի շեմին: Գրական, կրթական, խմբագրական ու հրատարակչական իր մեծղի վաստակը պէ՛տք էր գնահատուէր հրապարակաւ: Արդա՛ր տուրք մը պիտի ըլլար ատիկա:

Այդպիսի նախաձեռնութիւն մը ամէնէն առաջ կ՛ակնկալուէր լիբանանահայ գաղութէն, որուն ծոցին մէջ գործեր էր ան աւելի քան 35 տարի: Եւ կամ` հալէպահայ գաղութէն, որ ի տարբերութիւն Պէյրութին` 80-ականներուն կ՛ապրէր կայուն ու խաղաղաւէտ կեանք մը, հեռու` այդ օրերուն մայրիներու երկիրը  բռնկեցնող ներքին պատերազմէն: Հալէպը Սիմոնեանի հարազատ «տուն»-ը կը սեպուէր: Հո՛ն առած էր իր նախնական ուսումը, ուսուցչագործած էր հոն տասը տարի, իր պատմուածքներուն հերոսները հալէպաբնակ սասունցիներն էին: Գէթ Տարօն-Տուրուբերանի հայրենակցական միութիւնը (միա՛կ միութիւնը, որուն անդամակցած է ինք) իրագործէր այդպիսի երախտագիտական հանդէս մը: Բա՜յց… մտածող մարդ չէր մնացեր:

Միւս կողմէ` Խորհրդային Հայաստանը եւս կը շարունակէր անտեսել Սիմոնեանը: Երեւան ջերմ չէր այս «ծուռ սասունցի»-ին նկատմամբ…

Բայց ահա, շարժման անցան ամերիկահայերը: Մասնաւորաբար Լոս Անճելըս համախմբուած Սիմոնեանի երբեմնի երախտագէտ աշակերտներն ու «Սփիւռք»-ի նախկին աշխատակիցները կազմակերպուեցան փութով եւ պատշաճ տնօրինումներով ձեռնարկեցին Սիմոն Սիմոնեանին յոբելեանը տօնախմբելու աշխատանքին` Ամերիկայի երեք տարբեր քաղաքներուն մէջ, մեծարեալին ներկայութեամբ:

Կազմուեցաւ «Յոբելենական յանձնախումբ» մը` իր պատուոյ անդամներով, գործադիր դիւանով եւ անձնակազմով (շուրջ 70 հոգի): Կազմակերպչական աշխատանքները կը համակարգէր Լոս Անճելըսի մէջ այդ շրջանին գործող «Գրական խմբակ»-ը (Armenian Literary Group)` հրապարակագիր Հրանդ Սիմոնեանի ատենապետութեամբ:

Սիմոն Սիմոնեան ճամբայ ելաւ դէպի Ամերիկա:

Իր մտերիմներէն Արմէն Դարեանն է, որ կը վկայէ.

– Անբաւ ուրախութեամբ է, որ ճամբայ ինկաւ դէպի Ամերիկա, թէեւ քանի մը ամիսներ առաջ սրտի ծանր տագնապ մը հրաշքով միայն խնայեր էր իր կեանքին եւ բժիշկները զգուշացնելով զգուշացուցեր էին զինք մեծ յոգնութիւններու եւ յուզումներու դէմ: Ու հո՛ն, ուր գնաց, ներշնչեց խանդավառութիւն ու հաւատք` «հայ ժողովուրդի յաւերժութեան մասին», ֆիզիքական իր սպառումին գնով («Շիրակ» ամսագիր, 1989, թիւ 8-9):

Ամերիկայի տարածքին իրագործուեցան քսանի չափ հաւաքներ ու հանդիպումներ, բայց գլխաւոր ձեռնարկները երեքն էին:

Անոնցմէ առաջին կայացաւ Լոս Անճելըսի մէջ, 13 մարտ 1983-ին: Հանդիսավարը լրագրող Օշին Քէշիշեանն էր: Յաջորդաբար ելոյթ ունեցան Երուանդ Գոչունեան, Վեհանուշ Թէքեան, բժ. Յարութիւն Սաղըրեան եւ Զարեհ Զարգուն: Այս առթիւ հրատարակուեցաւ 60 էջանի գրքոյկ մըն ալ` պատշաճ բովանդակութեամբ:

Երկրորդ հանդէսը տեղի ունեցաւ Նիւ Եորքի մէջ, 9 ապրիլին: Գլխաւոր բանախօսներն էին` Գառնիկ քհնյ. Հալաճեան, Անդրանիկ քհնյ. Գասպարեան (դպրեվանքի իր աշակերտները), Նուպար Քիւփէլեան եւ Անդրանիկ Փօլատեան:

Իսկ Ֆիլատելֆիոյ յոբելեանը կայացաւ 15 ապրիլին, Թէքէեան մշակ. միութեան հիւրընկալութեամբ: Այստեղ  զոյգ բանախօսներն էին Գուտցի Միքայէլեան եւ Անդրանիկ Փօլատեան:

Ամէնուրեք գործադրուեցան գեղարուեստական յայտագրեր` յոբելեարին ստեղծագործութիւններուն ծանօթացումով: Այդ շրջանի ամերիկահայ մամուլին էջերը լեցուն են այս բարեբաստիկ ու ոգեշնչող այցելութեան նկարագրականներով:

Սիմոնեան, որ երբե՛ք փառատենչիկ մը չէ եղած, այլ` իր սերունդին համեստագոյն ներկայացուցիչներէն մէկը, Ամերիկայէն Պէյրութ վերադարձաւ հոգեպէս կազդուրուած ու նո՛ր ծրագիրներով խանդավառ: Սակայն, ինչպէս Արմէն Դարեան պիտի գրէր, Սիմոնեան դառնացած էր այս յոբելեանին առիթով լիբանանահայ մամուլին ցուցաբերած ԱՆՏԱՐԲԵՐՈՒԹԵՆԷՆ: Ու կը կրկնէր վաղեմի ճշմարտութիւնը` «Մարգարէն իր երկրին մէջ չունի յարգ…»

Սիմոն Սիմոնեանի Կտակն Ու Մահը

Ամերիկայի մէջ իրեն ի պատիւ սարքուած մեծարանքի հանդիսութիւններէն ճի՛շդ 3 տարի անց, 24 մարտ 1986-ին, Սիմոն Սիմոնեանն ալ հրաժեշտ կու տար այս աշխարհին:

Վերջին տարիներուն մահուան ուրուականը սկսեր էր արդէն հալածել զինք: «Ա՛լ կը սոսկամ այդ օրէն: Անոր իրաւութենէն: Մօտաւորութենէն: Յանկարծութենէն: Վերջնութենէն», կը գրէր ան տագնապահար գրչով (տե՛ս «Կանչ» շաբաթաթերթ, 20 փետրուար 1983):

Տարօրինակ ու արտասովոր կտակ մը թողած էր ան իր ետին:

Զուտ «անձնական» կտակ մըն էր ասիկա.  Սիմոնեան, որ ամուսնացած էր Մարի Աճեմեանին հետ 1946-ին եւ բախտաւորուած էր հինգ զաւակներով (Յովիկ, Մարալ, Վարդան, Տարօն եւ Սասուն), հիմա իր կտակով կը պահանջէր, որ գերեզմանատան մէջ իր թաղումին ընտանիքին անդամներէն զատ ո՛չ ոք ներկայ գտնուի…

Այդպէս ալ եղաւ:

Բայց յուղարկաւորութեան արարողութիւնը, որ տեղի ունեցաւ Անթիլիասի Ս. Գրիգոր Լուսաւորիչ մայր տաճարին մէջ, վերջին առիթ մը հանդիսացաւ բոլո՛ր անոնց համար, որոնք իրենց սէրն ու երախտիքը կ՛ուզէին յայտնել լեռնականներու այս վերջին շառաւիղին: Ու ատոնց գլուխը կը գտնուէր Գարեգին Բ. կաթողիկոս (Սարգիսեան), ողբացեալին երբեմնի աշակերտը:

Տաճարին մէջ հայրապետը կը խօսէր գեղահիւս դամբանական մըն ալ, ուր մասնաւորաբար կը շեշտէր. «Սիմոնեանի ամէնէն մեծ արժանիքներէն մէկը, այնպէս` ինչպէս` ճանչցած եմ զինք, այն էր, որ գիտէր ուրիշները բերել դէպի այն դաշտերը, որոնց մէջ ակօսումի աշխատանք կը կատարէր: Հիմա կ՛երեւակայեմ, թէ քանի՜ տասնեակ երիտասարդներ իր միջոցով, իր քաջալերանքով հայ գիրին կապուեցան` հայ մամուլով կամ առանձնական հրատարակութիւններով»:

Լիբանանեան հողին վրայ ապրուած ճի՛շդ 40 տարուան կեանք մը (1946-86) կը փակուէր այսպէս:

Այդ կեանքը սկսեր էր Անթիլիասի մէջ, Գարեգին Ա. կաթողիկոսին հրաւէրով, եւ հիմա իր լրումին կը հասնէր դա՛րձեալ Անթիլիասի մէջ, այս անգամ ալ Գարեգին Բ. կաթողիկոսին սգակիրի «Հուսկ բանք»ով…

* * *

Սիմոն Սիմոնեանի վաստակը, իր բոլոր երեսներով ու իր ամբողջութեանը մէջ, շշմեցուցիչ ըլլալու չափ մեծ է ու ծանր:

Աշխատունակ ու բազմաշխատ մտաւորական մը եղած է ան: Իր «քաւարան»-ին մէջ, որ «Սեւան» տպարանն էր, գրած, սրբագրած ու ստեղծագործած է` «ոտքերը կօշիկին մէջ` օրական քսանհինգ ժամ» (վաղամեռիկ երգիծաբան Տիգրան Վասիլեանի մէկ արտայայտութիւնն է), ալիշանեան ծով ջանասիրութեամբ ու վանականի մը համբերութեամբ: Սովորութիւն ըրած է միաժամանակ աշխատիլ 4-5 գործերու վրայ:

Իր այս աշխատասիրութիւններուն ակնարկելով` եգիպտահայ երգիծագիր Պարոյր Մասիկեան հետեւեալը կը պատմէ.

Առիթով մը հարցուցի իրեն.

– Այդ հսկայ գործերը ե՞րբ կրցաք պատրաստել:

Քմծիծաղով մը Սիմոնեան պատասխանեց.

– Հանգուցեալ բանաստեղծ Վահան Թէքէեան ինծի համար մասնաւոր տող մը գրած է…

– Ի՞նչ…

– «Կէս գիշերէն մինչեւ արշալոյս»…

* * *

Իր ողջութեան, թերեւս, Սիմոնեանի զուտ գրական վաստակը չարժանացաւ արդար գնահատանքի: Եղան դիտումնաւոր անտեսումներ:

Օրինակ, գրականագէտ Մինաս Թէօլէօլեանի «Դար մը գրականութիւն»-ը (նկատի ունիմ անոր վերամշակեալ Բ. տպագրութիւնը, 1977) նախընտրած է քար լռութիւն պահել Սիմոնեանի նկատմամբ, մինչ հոն փառաւորապէս տեղ գրաւած են Սիմոնեանի իսկ հասցուցած սերունդէն երեք-չորս անուն (Գ. Աճեմեան, Վեհանուշ Թէքեան, Պ. Գուբելեան):

Գայթակղեցուցիչ է «Հայկական Սովետական Հանրագիտարան»-ի կեցուածքն ալ: Ան եւս նախընտրած էր դուրս ձգել Սիմոնեանը` 12 հատորանի իր շարքէն…

Բայց անդին, Ամերիկայի մէջ հրատարակուած «Սփիւռքահայ արդի գրականութիւն»-ը (1994, Բ. հատոր, հեղ. Սեդա Տեմիրճեան) Սիմոնեանին տուած է պատշաճ տեղ ու բաժին: Անկախութենէն ետք Հայաստան տպուած «Ով ով է» կենսագրական արդի հանրագիտարանն ալ (2007, Բ. հատոր) հիւրընկալած է Սիմոնեանը ժպտերես:

Պէտք է խոստովանիլ սակայն, որ Սիմոնեանի մասին մշտարթուն հետաքրքրութիւն մը նկատելի եղած է մանաւանդ իր մահէն ետք: «Յուշի երեկոյ»-ներ սարքուած են Հալէպ (նշեցինք մեր յօդուածաշարքին սկիզբը), Պէյրութ (մահուան Ա. տարելիցին առթիւ` 1987, նաեւ` 2014-ին) ու Երեւան (ծննդեան 85 ամեակին առթիւ, 1999): Իբրեւ գրաւոր ընծայ` իրեն ձօնուած է Պէյրութի «Սփիւռք» պարբերագիրքին (Նոր շրջան) թիւ 2-ը (1986),   ինչպէս նաեւ «Շիրակ» ամսագրի 1989-ի թիւերէն մին, մասամբ:

Երկու մենագրութիւններ ալ գրուած են իր մասին: Առաջինը` Երեւանէն Սասուն Գրիգորեանինն է («Բազմատաղանդ երախտաւորը», 1999, 104 էջ), երկրորդը` Հալէպէն Թորոս Թորանեանինը («Սիմոն Սիմոնեան երեւոյթը», 2004, 240 էջ): Դեռ աւելի՛ն. Պէյրութէն Անդրանիկ Տագէսեան ուսումնասիրութեան նիւթ դարձուցած է «Սեւան» հրատարակչատան լոյս ընծայած հայալեզու դասագիրքերը (Հայկազեան համալսարանի կողմէ հրատարակուած գիրքի մը մէջ, 2014): Լոնտոնէն` Սիմոնեանի երբեմնի աշակերտներէն Ասատուր Կիւզելեանն ալ առանձին հատորով մը լոյս ընծայած է իր ուսուցչին հետ փոխանակուած նամակները, թիւով` 50-ի չափ (2014): Իսկ Հալէպէն` Յակոբ Չոլաքեան իր պատրաստած «Անդաստան» դասագիրքերու նորատիպ շարքին Զ. հատորին մէջ (2014) տեղ տուած է Սիմոնեանի «Լեռնականներ»-էն վերցուած պատմուածքով մը:

Ու հիմա, Սիմոն Սիմոնեանի մահուան երեսնամեակին առթիւ իմ այս բուռ մը խօսքը, որ կը բխի իր կրտսեր մէկ հայրենակիցին սրտէն…

(Շար. 7 եւ վերջ)

ԼԵՒՈՆ ՇԱՌՈՅԵԱՆ

Հոն` Վոսփորի ափին,Պոլիս, կայ հայու սիրտ մը, որ հեւքով ու աշխուժով կը տրոփէ 90 տարիէ ի վեր:

Սիրտ մը, որուն բաբախումները կ՛արագանան կամ կը դանդաղին` ըստ հայ կեանքի ելեւէջներուն, ըստ մեր ժողովուրդին խանդավառութիւններուն կամ տագնապներուն, ըստ մեր մշակութային ձեռքբերումներուն կամ տոհմային ընկրկումներուն:

Սիրտ մը, որ երբ 10 տարի առաջ (2006) վիրահատութեան ենթարկուեցաւ, վիրաբուժները զարմանքով նշմարեցին, որ անոր մաշած դռնակին տակ բոյն դրած էին հայոց այբուբենին 38 տառերը…

Ռ. Հատտէճեանին սի՜րտը…

Բայց սրտաբան-վիրաբուժ ըլլալու պէտք չկայ` զննելու կամ քննելու համար այդ սրտի ներքին մանրամասնութիւնները, պարունակը: Այդ սրտին տէրը ԳՐԱԳԷՏ մըն է, եւ գրականութիւնը, զոր մշակած ու արտադրած է ան սա անցնող 70 տարիներու ընթացքին, լաւագոյն ու անվրէպ հայելին է ցոլացնելու այդ սրտին լիութիւնը եւ զայն շնչաւորող հոգիին մեծութիւնը:

Անկասկած Հատտէճեանի գրականութիւնը պեղելը դիւրին գործ չէ: Որովհետեւ դէմ յանդիման ենք ի՛սկապէս լեռնակուտակ գրականութեան մը:

1946-ին (ճիշդ եօթը տասնամեակ առաջ), Պոլսոյ «Անիւ» գրական ամսագրին մէջ լոյս տեսած իր անդրանիկ պատմուածքէն մինչեւ այսօր, Հատտէճեան շարունակ գիր ու գիրք, բան ու խօսք, տիպ ու տառ բաշխեց իր շուրջբոլորը` անարգել ցատկելով կեանքի մը տասնամեակները իրարու կապող տեսանելի ու անտեսանելի կամուրջներու վրայէն:

Ծիծեռնակներու պատկառելի երամը, որուն մաս կը կազմէր ինք, տարիներու սահանքին հետ կորսնցուց անշուշտ իր անդամներէն շատեր: Հետզհետէ նօսրացաւ: Երկինքն ու հրապարակները ամայացան տխրօրէն: Բայց ինք, նոյնիսկ` մինակ մնալու գնով, շարունակեց իր հզօր թեւաբախումները` իրեն յատուկ բանաստեղծական թռիչքներ սարքելով երկնքին մէջ, Վոսփորի վերեւ, ճիշդ հին օրերու պէս, միշտ կարօտագին, միշտ գեղափայլ, միշտ առինքնող:

Դուք առիթն ունեցա՞ք կարդալու իր գունազարդ հատորներուն վերջին շարքերը. «Պտոյտ հայ գրականութեան քուլիսներուն մէջ» (10 հատոր) եւ «Պտոյտ մը հայոց լեզուի բառարանին մէջ» (ցարդ` 8 հատոր): Այս շարքերն առանձինն անգնահատելի ներդրում մըն են մեր ընդհանրական մշակոյթի գանձանակին մէջ: Իսկ գործնական տեսակէտէ անոնք մէկ-մէկ դասագիրքեր են` 15-85 տարեկան իւրաքանչիւր հայու գրասեղանին վրայ կամ… բարձին տակ:

Հատտէճեան հմուտ եւ ճարտար արձակագիր մըն է: Արձակ գրականութեան բոլոր սեռերն ալ մշակած է ան վարպետօրէն ու յաջողութեամբ: Վէպ, պատմուածք, թատրերգութիւն, քրոնիկ, ուղեգրութիւն, գրավերլուծութիւն, ուսումնասիրութիւն, տպաւորապաշտ էջեր, օտար գրականութենէ ծաւալուն թարգմանութիւններ, հրապարակագրութիւն… Միայն քերթողութիւնն է, որ բացակայ է գրողի իր ճամպրուկին մէջ: Բայց չենք մոռնար, որ այդ ալ փոխարինուած է զոյգ մը հրաշալի հատորներով («Պտոյտ մը հայ բանաստեղծութեան պարտէզին մէջ» եւ «Առագաստ`դէպի բանաստեղծութիւն»), ուր ան երկիւղածութեամբ կ՛ողջունէ հայ բանաստեղծներու յայտնի կամ անծանօթ ստեղծագործութիւնները ու հոնկէ մեզի կը փոխանցէ գեղեցիկ խօսքի եւ անուշ զգայնութիւններու կայլակներ:

Արդէն 35 տարիէ ի վեր մեր վարպետը շատ ամուր կապ մը հաստատած է իր հազարաւոր ընթերցողներուն հետ` «Յուշատետր» սիւնակին ճամբով: «Յուշատետր»-ը «Մարմարա» օրաթերթին համն ու հոտն է: Հայ մամուլի ընթերցողը ամէն օր անյետաձգելի ժամադրութիւն մը ունի այդ սիւնակին հետ, նախ իբրեւ ՄԱՐԴ` անդրադարձումներ ունենալու համար իր միտքն ու ներաշխարհը յուզող անհամար երեւոյթներու մասին, ու ապա իբրեւ ՀԱՅ` երթալու «հաղորդուիլ անցեալին հաց ու գինւով կենսառողջ»…, ինչպէս պիտի սիրէր ըսել Թէքէեան:

* * *

Ընթացիկ տարին` 2016-ը, նշանակալից փուլ մը մատնանիշ կ՛ընէ Հատտէճեանի կեանքին մէջ. 90-ամեակ մը:

Կը հնչե՜ն պատկառելի տարիքի մը ղօղանջները…

Յարգանքով ու մեծարումով կը խոնարհինք այս բեղմնաւոր եւ արդիւնաշատ առաքելութեան դիմաց:

Անձնապէս հայ գրողներու յոբելենական տարեթիւերուն առջեւ մի՛շտ ալ մտածած եմ, որ լաւագոյն ու գործնական մեծարումի ամենայարմար ձեւն է գի՛րք մը կարդալ յոբելեարէն: Այսպիսի արարք մը թէ՛ պիտի ամրապնդէ հոգեկան ու գաղափարական կապդ հեղինակին հետ, թէ՛ ալ շունչ պիտի տայ գրադարանիդ մէջ…ննջող գիրքերուն:

Այդպէ՛ս վարուեցայ այս 90-ամեակին առիթով ալ:

Տանս գրադարանը լեցուն էր Հատտէճեանի ստորագրութիւնը կրող գիրքերով: «Յուշատետր»-երու նմանահասակ շարքերը եւ միւսները գրաւեր էին գրադարանին առանձին մէկ բաժինը, ամբողջովին: Բոլորն ալ կարծէք «կը ժպտէին», երբ մատներս կը պտտցնէի անոնց կռնակին վրայ: Անոնք գանգատ չունէին ինձմէ, որովհետեւ բնաւ անտեսած չէի զիրենք:

Բայց հոն կային զոյգ մը հատորներ, միւսներէն քիչ մը աւելի հասակաւոր, որոնք աչք կը քթթէին ինծի… «Մեզ մոռցած ես» կը հառաչէին կարծես:

Այո՛, իրաւունք ունէին դառնանալու: Նոյնիսկ` բողոքելու:

Ձեռքս մեկնեցի դէպի կապոյտ-կարմրաւուն այդ զոյգ մը մատեանները ու վար առի զանոնք գրադարանէն:

Երկհատոր վէպ մը կար հիմա ափերուս մէջ` «Առաստաղ» եւ «Առաստաղին միւս կողմը»:

Երկուքն ալ հեղինակին ձեռամբ ձօնագրուած էին իմ անունին` տարիներ առաջ: Առաջինին հրատարակութեան թուականէն անցեր էր 33 տարի (տպուած է 1983-ին): Միւսը լոյսին եկած էր իր նախորդէն 17 տարի ետք, 2000 թուականին:

Զանոնք կարդալու ազդանշանը տուած էի արդէն:

Անմիջապէս պիտի ձեռնարկէի երկշաբաթեայ գրական պտոյտի մը… «Ռ. Հատտէճեանի պարտէզին մէջ»:

Եթէ այս վէպը անստորագիր ըլլար, նշուած չըլլար անոր վրայ հեղինակի անուն, ապա զայն կարդալէ ետք ա՛նվարան պիտի կարենայի մատնանիշ ընել հեղինակը. Հատտէճեա՛նն է: Իր անշփոթելի ինքնատիպ ոճը, իր դիւրասահ լեզուն ու մասնայատուկ բառամթերքը, իր փիլիսոփայական խոկումները, իր հոգեբանական վերլուծումները, ու վերջապէս` գրողի իր խառնուածքը, տեղ չեն թողուր որեւէ կասկածի:

Եթէ նկարչական տասնեակ մը պաստառներու մէջէն անվարան կրնանք մատնանիշ ընել Գառզուի մը, ծաղրանկարիչ Սարուխանի մը, Մարտիրոս Սարեանի մը կամ Յակոբ Յակոբեանի մը ինքնադրոշմ կտաւները, ապա նոյնհետայն` տասնեակներով գրական էջերու կամ գիրքերու մէջէն շատ դիւրաւ կրնանք զատորոշել Հատտէճեանին պատկանողները: Ինք պարզ, յստակ ու գրաւիչ ոճի վարպետն է, հեռու` մանուածապատ խրթնաբանութիւններէ: Իր ընթերցողները չեն յոգնիր զինք կարդալէ, ինչպէս չեն յոգնիր իր ունկնդիրները` զինք լսելէ:

Իրաւամբ ըսուած է, թէ «Ոճը մարդը ինքն է»: Գրող Հատտէճեանի ոճն ալ բացայայտիչն է մարդ Հատտէճեանին:

* * *

Ու հիմա մեր հայեացքը ուղղենք«Առաստաղ»-ին:

Արտասովոր ու «չոր» վերնագիր մըն է այս, ինչպէս որ «չոր» ու անշահեկան կրնայ սեպուիլ որեւէ առաստաղ կամ պատ: Բայց Հատտէճեան անօրինակ վարպետութիւնն ունի ամէնէն անշահեկան բառէն ու երեւոյթէն իսկ հրաշալիքներ կերտելու:

Շուրջ տասնամեակ մը առաջ կը յիշեմ իրմէ կարդացած ըլլալ «Պատը» խորագրով յուշատետրային երկար շարք մը, որուն մէջ իմաստասէր-հոգեբանի իր նրբին փորիչով կրցեր էր ծակ մը բանալ երեւակայական պատի մը քարէ մարմինին վրայ ու մեր աչքերը առաջնորդել դէպի այդ պատին… միւս կողմը: Ի՜նչ խորհուրդներ հաներ էր այդ «պատ»-էն:

Սա ցուցանիշ էր, թէ «պատ»-երու անլեզու աշխարհին հետ վարժ փորձառութիւն մը ունէր հեղինակը: Եւ այդ փորձառութիւնը, ըստ երեւոյթին, կու գար «Առաստաղ»-ի հի՜ն օրերէն…

Ամենայն հաւանականութեամբ, «Առաստաղ» վէպը մշակուած ու գրուած է 70-ական թուականներու վերջերը եւ կամ 80-ականներու սկիզբը: Ժամանակաշրջան մըն էր ասիկա, երբ արտագաղթի զօրաւոր ալիք մը պոլսահայերու հոծ զանգուածներ կը քշէր, կը տանէր դէպի Ամերիկա ու Քանատա: Հարիւրաւոր ընտանիքներ, լքելով իրենց սիրելի ծննդավայրը` Պոլիսը, կը ճեղքէին Ատլանտեան ովկիանոսը ու ափ կ՛առնէին օտար երկինքներու տակ, ակամայ (կամ անգիտակցաբար) հրաժարելով ընտանեկան-ընկերային այն տոհմիկ ու պահպանողական մթնոլորտէն, որ իրենցն էր, եւ որ բնաւ պիտի չկարենային վերակերտել ձիւնաշատ Քանատայի մէջ…

Վէպին մայր առանցքը ու միտք բանին ա՛յս երեւոյթն է:

Եւ ո՜վ ճակատագիր, այդ նոյն ցաւատանջ երեւոյթը, այսօր, վէպին գրառումէն 35 տարի ետք, նոյնութեամբ կը կրկնուի սուրիահայութեան պարագային: Հազարաւոր սուրիահայ ընտանիքներ երկրին ներքին պատերազմէն խոյս տալով` կը գաղթեն-կ՛ապաստանին Քանատա… Ու «Առաստաղ»-ին գաղափարական հզօր պատգամը դա՛րձեալ կ՛այժմէականանայ այսպիսով:

Ի՞նչ կը պատմէ այս վէպը:

Իր ամբողջ կառուցուածքով եւ գրողական թեքնիքով` «Առաստաղ»-ը իւրայատուկ ստեղծագործութիւն մըն է:

Ամէն բանէ առաջ վէպին խիստ սահմանափակ ու չափազանց նեղ միջավայրն է, որ կը զարմացնէ մեզ: Պարզապէս` հիւանդանոցի մը սենեակը: Այո՛, վէպին Ա. հատորին միակ թատերաբեմը հիւանդանոցի մը անհրապոյր սենեակն է, ուր կան երկու մահճակալներ, որոնցմէ մին կը պատկանի գլխաւոր հերոսին:

Յետոյ, ուշագրաւ է դերակատարներու սակաւութիւնը: Հազիւ 6-7 անձեր կը տողանցեն վէպին մէջ, ընդհանրապէս` երկրորդական երեւումներով:

Ուստի, դասական վէպէ մը ակնկալուած բազմաթիւ դէպքերու յաջորդականութիւնը չէք գտներ այստեղ: Ատոր փոխարէն` կայ մտքի, երեւակայութեան եւ զգացումներու անդադրում շարժում մը, որ առաւելաբար կեդրոնացած է գլխաւոր հերոսին վրայ, ու անոր միջնորդութեամբ ուղղակի կը փոխանցուի ընթերցողին, կը վարակէ ու կը կլանէ զայն:

Հոգեբանական վէպ մըն է այս:

Գլխաւոր հերոսը 60-ամեայ պոլսահայ մըն է, որ ութ ամիսէ ի վեր կռնակի վրայ պառկած է հիւանդանոցի մէջ` կաթուածահար: Անկանխատեսելի սայթաքում մը տակնուվրայ ըրած էր իր կեանքը. փողոցը, անուշադիր, կոխած էր պանանի կեղեւի մը վրայ ու ինկած: Գլուխը զարնուած էր գետնի սալաքարերուն: Երեք օր ուշակորոյս մնացեր էր: Ի վերջոյ, երբ աչքերը բացեր էր, բժիշկները հասկցուցեր էին իրեն, թէ այլեւս բնաւ պիտի չկարենար շարժիլ ու քալել… Մասամբ ապաքինելէ ետք ալ ան չէր փափաքած աւելորդ բեռ դառնալ ամուսնացած իր միակ աղջկան ու հարազատին` Սաթենիկին վրայ: Խորհած էր, որ թերեւս խանգարէր անոր ընտանեկան կեանքին ամէնօրեայ ներդաշնակութիւնը, ծանր մթնոլորտ ստեղծէր տան մէջ: Ուստի որոշում տուեր էր մնալ հիւանդանոցին մէջ` մինչեւ իր վերջին շունչը:

Վէպը հիւսուած է ահա այս արկածահար ու տարաբախտ հայուն մտածումներուն վրայ: «Առաստաղ» վերնագիրն ալ հո՛նկէ թելադրուած է: Հիւանդը ութ ամիսէ ի վեր, կռնակի վրայ պառկած, օրն ի բուն պարտադրուած է նայիլ առաստաղին… Իսկ վիպագիրը այդ առաստաղը վերածած է յուշերու, անուշ յիշատակներու եւ երեւակայութիւններու խօսուն պաստառի մը, ուր կը տողանցեն հերոսին կեանքէն ուշագրաւ պատառիկներ, եւ ուր կ՛արձանագրուին այս բանիմաց մարդուն եւ զգայուն հօր խորիմաստ մտածումները:

Հետաքրքրական է, որ գլխաւոր հերոսը անուն չունի: Հատտէճեան իրենց անուններով կը յիշէ վէպին մնացեալ բոլոր դերակատարները, բայց արկածեալ հերոսը կը թողու անանուն: Ասիկա մեզի կը յիշեցնէ ֆրանսահայ վիպագիր Զարեհ Որբունիի անդրանիկ վէպը` «Փորձը» (1929), որ գրուած էր Ա. դէմքով, եւ որուն հերոսը եւս չունէր անուն:

Հոս, «Առաստաղ»-ին հերոսն ալ անանուն է, թերեւս անոր համար, որ այդ տիպարը ներկայացուցիչն է ժամանակաշրջանի բոլոր հայրերուն, միեւնոյն ցաւերը կիսող, միեւնոյն տագնապները ապրող բոլո՛ր հայ հայրերուն:

Ինչպէս Որբունիի «Փորձը»-ին մէջ, հոս եւս վէպը կը պատմուի Ա. դէմքով: Հեղինակային ո՛չ մէկ միջամտութիւն: Ամէն ինչ կը պատմուի արկածեալ հերոսին բերնով:

Իր յուսալքիչ ու մղձաւանջային վիճակին մէջ իսկ լաւատես ու կենսասէր մարդ մըն է այս հերոսը: Չի դժգոհիր, չի տրտնջար. ընդհակառակն, գոհացող է փոքրիկ ու աննշան ուրախութիւններով, որոնց կարեւորագոյնը եւ անփոխարինելին Սաթենիկին ամէնօրեայ այցելութիւններն են իրեն: Սաթենիկին գուրգուրալից ու հոգատար վերամունքը իրեն հանդէպ` աշխա՜րհ կ՛արժէ: Ամէն անգամ որ ան ի խորոց սրտի «հայրի՜կ» բառը կ՛արտասանէ, հայրիկը իսկապէս կը մոռնայ իր թախիծը: Տակաւին կայ իր միակ թոռնիկն ալ` տասնամեայ Ռուբիկը (Սաթենիկին միակ որդին), որուն պարբերական այցելութիւնները հիւանդանոց` կեանքով կը լեցնեն զինք: Ո՞վ ունի ինք աշխարհի երեսին` այս երկուքէն զատ: Իր կինը շատոնց մեռած էր: Ազգականներ ալ գրեթէ չունէր:Իր հիւանդասենեակին մէջ «փոփոխութիւն» մը տեղի կ՛ունենար միայն այն ատեն, երբ զուգահեռ անկողինին հիւանդը փոխուէր, նախկինը երթար, նորը գար…

Բայց հիւանդանոցն ալ «աշխարհ» մըն էր ինքնին, թէեւ` մռայլ գունաւորումներով: Բժիշկները, հիւանդապահուհիները, ծառայողները, այցելուները, ապաքինած հիւանդներու ուրախ տրամադրութիւնը, կամ հակառակը` իրենց կեանքը կորսնցնողներուն սրտաճմլիկ պատկերները «մթնոլորտ» կը ստեղծէին: Հատտէճեան այդ մթնոլորտը գծած ու նկարագրած է բացառիկ հմտութեամբ, ինչպէս որ նո՛յն վարպետութեամբ պիտի նկարագրէր, շատ տարիներ անց, ի՛ր իսկ հիւանդանոցային առօրեան («Հիւանդութեան օրեր», «Յուշատետր», թիւ 56, 2011):

Շատ հետաքրքրական ու սիրելի տիպար մըն է վէպին արկածեալ հերոսը: Ընթերցողը շուտով կը համակրի անոր: Ան մտածումի ախոյեան մըն է, եւ մտածելու իր ունակութիւնը «օրհնեալ բարիք» մըն է իրեն համար` անդամալոյծի իր տխուր վիճակին մէջ: Սխալ պիտի չըլլայ նոյնիսկ պնդել, որ այս դժբախտ հայրիկը, իր իմաստասիրական խոկումներով, զգացական աշխարհով, շուրջի մանրամասնութիւնները դիտելու եւ մեկնաբանելու իր անօրինակ կարողութեամբ, իր ծայրայեղ փափկանկատութեամբ, մարդասիրութեամբ, իր դստեր ու մանաւանդ թոռնիկին նկատմամբ ցուցաբերած անաղարտ սիրով, ընտանիքին տոհմիկ բարքերուն գոյատեւումին համար թափած իր ջանքով, գրասիրութեամբ ու եկեղեցասիրութեամբ, նաեւ` իր պապենական անցեալով (ծնողները Արեւմտահայաստանի գաւառներէն խոյս տալով Պոլիս եկած են), ԿԸ ՆՈՅՆԱՆԱՅ ՀԵՂԻՆԱԿԻՆ ԱՆՁԻՆ ՀԵՏ, ոչ անշուշտ ֆիզիքապէս, այլ` հոգեպէս:

Մէջբերեմ պատահական երեք պատկեր ու անոնց զուգահեռ` գլխաւոր հերոսին բերնէն ջոկուած երեք մտածում.

ա.- Սաթենիկին կողմէ իրեն նկատմամբ ցուցաբերուած հոգածութեան ու սիրոյն անկեղծութեան մասին հայրիկը բնաւ կասկած չունի: Այնուհանդերձ, կը խորհի, որ եթէ ինք հիւանդանոցը թողու եւ աղջկան (ու փեսային) տան մէջ ապրի,անոնց գուրգուրանքին ու սիրոյն համեմատութիւնը կրնայ նուազիլ. «Եթէ մարդուս սիրտը սիրով ու խանդաղատանքով լեցուն է, շատ ծանրութիւններ կը դադրին ծանրութիւն ըլլալէ: Բայց մարդուս սիրտը չի կրնար սիրել օրը քսանչորս ժամ: Մարդուս սրտին մէջ սէրը, խանդաղատանքը, գուրգուրանքը, այս բոլորը պոռթկումներ են, սքանչելի պոռթկումներ, կամ ըսենք` լուսավառութիւններ, որոնք յանկարծ կը պայթին ու կը ժայթքին դժբախտութիւններու խաւարի մը մէջ եւ կը լուսաւորեն ամբողջ այդ խաւարը: Պահ մը լոյսի ու յոյսի կը փոխեն զայն:

Բայց անոնք պոռթկումներ են միմիայն, այսինքն` կարճատեւ ելոյթներ, որոնք յանկարծ գագաթ մը կը հասնին ու կը վերադառնան, ինչպէս գնդակ մը, որ օդին մէջ չի կրնար մնալ եւ ստիպուած է դարձեալ վար գալ: Անոնց հրաշագործ ու բարերար ազդեցութիւնները ժամեր, օրեր, երբեմն ամիսներ կրնան տեւել, բայց իրենք կը տեսնուին ու կը մարին, կը տաքցնեն ու կ՛անհետանան, կը համբուրեն ու կ՛երթան, այսինքն չեն տեւեր»: Ահա թէ ինչո՛ւ հայրիկը կը նախընտրէ Սաթենիկին հիւանդանոցային օրական մէկժամեայ այցելութիւնները, քան` մնայուն կերպով անոր տունը փոխադրուելու այլընտրանքը:

բ)- Օրերէն օր մը տասը տարեկան հիւանդ հայ պատանի մը կը բերեն ու կը պառկեցնեն հայրիկին հետ նոյն սենեակը, դէմի անկողինը: Նորեկ տղեկին մայրը` տիկին Ալիս, իր մանչուն քով պիտի գիշերէ առաջին օրը: Ի՞նչ կը պատահի, երբ մութը կը կոխէ. «Յանկարծ խուճապ մը կը զգամ հոգիիս խորը, սիրտս ուժգին կը բաբախէ. տիկին Ալիսին ձեռքինը գիշերանոց մըն է: Աստուա՜ծ իմ, սխալ չե՞մ տեսներ արդեօք: Ի՞նչ է նպատակը: Պիտի հանուի ու գիշերանո՞ց պիտի հագուի: Հո՞ս, ա՞յս սենեակին մէջ: Զիս քնացա՞ծ կը կարծէ:

Այո՛, կասկած չկայ, ճի՛շդ կը տեսնեմ, հակառակ որ կը շարունակեմ նայուածքս իբր թէ սեւեռուած պահել առաստաղին վրայ: Տիկին Ալիս արդէն իսկ կը սկսի քակել իր մետաքս պլուզին կոճակները: Ի՞նչ պէտք է ընեմ: Աչքերս փակե՞մ բոլորովին, գլուխս անդի՞ն դարձնեմ:

Տիկին Ալիս դէպի իմ կողմը ակնարկ մը անգամ չնետեց: Բնաւ անհանգիստ ըլլալ չթուեցաւ ներկայութենէս… Փէշը վար կը սահի, կ՛իյնայ… Սիրտս կը շարունակէ ուժգին բաբախել: Թերեւս ալ ամբողջ արիւնս խուժած է գլուխս, ճակատս կ՛այրի տաքութեամբ մը, որ քիչ առաջ չկար: Ա՜հ, չըլլա՛յ որ տիկին Ալիս անդրադառնայ այս փոթորիկին, որ ստեղծուեցաւ հոգիիս մէջ, հասկնա՛յ այն անքաղաքակիրթ նայուածքը, զոր աչքի ծայրով նետեցի իր վրայ, երբ ան կը կարծէր, որ չէի հետաքրքրուեր իրմով…

Աչքերս կը փակեմ: Ուժգին կը փակեմ: Ոչ թէ քնանալ ձեւացնելու համար, այլ` պարզապէս մտքիս մէջ ետ կանչելու համար այն տեսարանը, որ պարզուեցաւ քիչ առաջ: Կը մանկանա՞մ, Աստուա՛ծ իմ, քսան տարեկան երիտասա՞րդ կը դառնամ: Բայց ուժերէս վեր է: Աչքերս կը փակեմ, ու մտքիս մէջ տիկին Ալիս կրկին կը սկսի քակել իր պլուզին կոճակները…»:

գ) Ճիշդ է, որ անդամալոյծ է ու անշարժութեան դատապարտուած, սակայն հայրիկը տեւաբար փառք կու տայ Տիրոջ, որ գոնէ աւելի մեծ վնասի մը չէ ենթարկուած, օրինակ` կուրացած ըլլալ, իմացականութիւնը կորսնցնել, չկարենալ խօսիլ, չկարենալ յիշել… «Չկարենալ յիշե՜լ: Օ՜, ի՜նչ մեծ դժբախտութիւն մարդու մը համար: Չկարենալ ետ երթալ, չկարենալ վերապրիլ, չկարենալ ոգեկոչել, չկարենալ ոտքի հանել մեռածները, չխօսեցնել զանոնք: Չայցելել հին տուներն ու սենեակները, չլսել հին ձայները… Ռունգերը չկարենալ լեցնել հինէն եկող բուրմունքներով, անուշահոտութիւններով, չօրօրուիլ պահ մը հիներէն եկող մեղեդիի մը հետ: Ի՞նչ կ՛ընէի, Աստուա՛ծ իմ, եթէ չունենայի յիշելու կարողութիւնը»:

Վէպը իր գագաթային կէտին կը հասնի` երբ օր մը կաթուածահար հայրիկը իր թոռնիկին բերնէն սարսափով կը լսէ, թէ Սաթենիկենք ծրագրեր էին ընտանեօք գաղթել Քանատա: Լախտի հարուած մըն էր այս լուրը իրեն համար: Ուրեմն, ա՛լ պիտի մնար բոլորովին առանձին, առանց հրեշտականման իր աղջկան, առանց սիրասուն իր թոռնիկին:

Տարիներ առաջ, երբ Պոլսոյ մէջ մահացեր էր իր հայրը (գաւառէն եկած մարդ), մտածեր էր, որ անոր մահով «վերջացած էր գաւառէն եկող գիծը, գաւառին մէջ վառուած լապտեր մը»:Իսկ հիմա, երբ ընտանիքին վերջին շառաւիղներն ալ կ՛որոշէին գաղթել Պոլսէն ու զինք լքել միայնակ, վաղը իր մահով` «Միջին Արեւելքն էր, որ պիտի վերջանար մեր ընտանիքին մէջ»…

Հայրիկին երազները պիտի փշրուէին առաստաղին վրայ…

* * *

Սակայն ինչե՞ր տեղի պիտի ունենային առաստաղին միւս կողմը:

Այսպէ՛ս կը կոչուի վէպին Բ. հատորը. «Առաստաղին միւս կողմը»:

Հոս, պատմումը դարձեալ Ա. դէմքով է, բայց պատմողը հայրիկը չէ, այլ` Սաթենիկը:Իսկ միջավայրն ալ պոլսական հիւանդանոցի սենեակը չէ, այլ` ընդարձակածաւալ Քանատան:

Ի տարբերութիւն Ա. հատորին` այստեղ իրերայաջորդ անակնկալ դէպքերու շարան մը կայ, կայ նաեւ նոր դերակատարներու մեծ խումբ մը: Գլխաւոր հերոսը արկածեալ հայրիկը չէ այլեւս (մահացած է իր հարազատներուն Քանատա գաղթէն չորս տարի ետք), այլ` Սաթենիկը, մասամբ նաեւ` որդին` Ռուբիկը, որ հիմա համալսարանական փայլուն ու գեղադէմ երիտասարդ մըն է:

Հիւանդանոցի օրերէն անցեր են տասը տարիներ…

Սաթենիկ կը պատմէ, թէ բեկուած սրտով, դժկամութեամբ ու պարտադրաբար է, որ լքեց Պոլիսը եւ եկաւ Քանատա` համակերպելով իր ամուսնոյն անդիմադրելի պնդումներուն: Տասը տարիէ ի վեր դեռ չհաշտուեցաւ առնուած այս ճակատագրական որոշումին հետ, դեռ չկրցաւ յարմարիլ այս երկրին` զայն նկատելով աքսորավայր մը, դեռ չկրցաւ մոռնալ Պոլիսը, մանաւանդ չկրցաւ փրթիլ իր բարի հօր յիշատակէն (տեսակ մը հալածախտ), որուն հանդէպ ունէր յանցանքի զգացում մը` զայն լքած ըլլալուն համար, բայց ունէր նաեւ ի՛սկապէս պաշտամունքի հասնող արտասովոր սէր մը, որ անմաշելի էր: Վերը` Աստուած, վարը` հայրիկը: «Սո՜ւրբ մարդ»:

Եթէ վէպին Ա. հատորին մէջ ողբերգութիւնը արկածահար հայրիկինն էր (անկում, անդամալուծութիւն, հիւանդանոցային կեանք եւ ապա հարազատներու գաղթ), ապա Բ. հատորին մէջ ողբերգութիւնը կը տարածուի ամբողջ ընտանիքին վրայ:

Բ. հատորը օրկանական շարունակութիւնն է Ա.հատորին ու անխզելի է անկէ: Ա. հատորին մէջ յիշատակուած շարք մը դէպքեր կամ մթին երեւոյթներ իրենց հանգուցալուծումը կամ վիպային եզրայանգումը կը գտնեն Բ. հատորին մէջ: Ու Բ. հատո՛րն է, որ իր էջերուն մէջ կը խտացնէ վիպագիրին բո՛ւն պատգամը: Նոյնիսկ պիտի համարձակիմ ըսել, թէ Բ. հատո՛րն է, որ կ՛արժեւորէ իր նախորդը, վե՛ր կը քաշէ զայն (այս հաստատումը կ՛ընեմ` առանց երբեք ուրանալու Ա. հատորին ներքին բազմադիմի արժէքները):

Քանատական երկնակամարին տակ Սաթենիկին եռանդամ ընտանիքը հետզհետէ պիտի կորսնցնէր իր երբեմնի միասնութիւնը, խորտակումի նշաններ ցոյց պիտի տար:

Արեւմուտքի օտարոտի բարքերուն զոհ պիտի երթար նախ ընտանիքին հայրը` Յակոբը, յետոյ ալ զաւակը` Ռուբիկը: Սաթենիկ` այս երկաթեայ ու հրաշալի կինը, աներեւակայելի համբերութեամբ, լռութեամբ ու խելացի հնարամտութիւններով պիտի աշխատէր փրկել այն ի՛նչ որ կարելի էր փրկել այն, իր տունը լափլիզող կրակէն…:

Արդարեւ, Քանատա հաստատուելէ լոկ երկու տարի ետք Սաթենիկ սարսափով պիտի բացայայտէր, թէ իր ամուսինը կը դաւաճանէր իրեն` կենակցելով ուրիշ կնոջ մը հետ:

Աւելի ուշ պիտի պարզուէր, որ Ռուբիկը կը սիրէր օտար (ոչ հայ) աղջիկ մը:

Սաթենիկ ինչպէ՞ս հանդուրժէր, որ Ռուբիկ իրեն «ընկերուհի» ընտրէր օտար աղջիկ մը: Բայց ի վերջոյ կը համակերպէր. «Դէմ յանդիման մնացած էի իրականութեան մը հետ, զոր տեսնել չէի ուզած մինչեւ այդ օր: Ռուբիկ միայն ինծի չէր պատկաներ այլեւս: Թերեւս ալ այլեւս բնաւ ինծի չէր պատկաներ», կը մտածէր ան: Յետոյ կը մտմտար. «Ռուբիկ այսքան շուտ պիտի փրթէր ինձմէ, եթէ մնացած ըլլայինք հոն` մեր երկրի պահպանողական ու աւանդապաշտ պայմաններուն մէջ: …Իմ դժբախտութիւնս այն էր, որ այս ընդարձակ քաղաքին մէջ չունէի հատ մը իսկ սրտագին բարեկամուհի, որուն սիրտս բանայի, որուն հետ գաղտնիքներս, ցաւս ու մտահոգութիւններս բաժնէի»:

Այս բոլոր դժբախտութիւններուն մէջ Սաթենիկ շարունակ բարոյական ուժ կը ստանար իր մահացած հօրմէն, անոր երբեմնի խելացի խորհուրդներէն: Նոյնիսկ կը մտածէր, որ եթէ իր հայրիկը կրցաւ տոկալ անկողինի մը մէջ 6 տարի գամուած մնալու ահաւոր տառապանքին, հիմա ինքը ինչո՞ւ ընկրկէր շուտով, ինչո՞ւ նոյնանման կամք ու կորով չցուցաբերէր:

Եւ որպէսզի մօտիկէն զգայ իր պաշտելի հօր բարոյական ներկայութիւնը, Սաթենիկ ձիւնոտ առտու մը տարօրինակ արարքի մը կը ձեռնարկէ: Կ՛երթայ Մոնրէալի իրենց տան ամէնէն մօտիկ քանատական գերեզմանատունը, փնտռտուք կատարողի մը աճապարանքով կը սկսի պտըտկիլ շիրիմներուն միջեւ, կարդալ դամբանաքարերուն վրայի արձանագրութիւնները` գտնելու համար շիրիմ մը, ուր թաղուած անձը մեռած ըլլար իր հօրը հետ նոյն տարին…

– Բաւական փնտռելէ վերջ գտայ, ինչ որ կը փնտռէի: Ծերունի տարիքի մէջ մեռած օտար անունով մարդու մը դամբարանն էր ան: Քանի մը անգամ կարդացի մարդուն անունը: Յետոյ կանգնեցայ անոր դիմաց, խաչակնքեցի, սկսայ բաւական բարձր ձայնով «Հայր մեր» մը երգել` հայերէն «Հայր մեր» մը, որ անտարակոյս առաջին անգամ կը հնչէր այս գերեզմանատան մէջ: Մէկ կողմէ կ՛երգէի, մէկ կողմէ ալ կը խօսէի հայրիկիս հետ: Կ՛ըսէի. «Թանկագի՛ն հայր, ահաւասիկ դարձեալ քեզի եկած եմ` լեցուած քեզմով: Ահաւասի՛կ, մեր մայրենիով անուշ «Հայր մեր» մը կ՛երգեմ քեզի համար: Քու բազմաչարչար հոգիդ հոնկէ` մեր լքուած երկրէն, այդ հեռուներէն, կը լսէ՞ ձայնս: Հոգիդ կը հրճուի՞, հա՛յր: «Աղջիկս օտարութեան մէջ իսկ հայաշունչ «Հայր մեր»-ով մը կ՛ոգեկոչէ զիս» կ՛ըսե՞ս հիմա: Ես չեմ մոռցած քեզ, ինչպէս որ դուն երբեք չմոռցար պապերդ: Բայց ո՞ւր են հիմա այդ պապերդ` իմ պապերս: Բախտը քանի՞ անգամ արմատախիլ ըրաւ մեզ մեր հօրենական տուներէն եւ մէկ սերունդէն միւսը մեզ քշեց իրարմէ այսքան հեռու»:

Այդ դամբարանը, այնուհետեւ, Սաթենիկին համար պիտի նոյնանար իր հօրը դամբարանին հետ: Խորհրդանշական նոյնացում մըն էր ասիկա, որ կը հանգստացնէր զինք, որովհետեւ ամէն մեռելոցի հո՛ն պիտի վազէր ան` յարգելու համար հայրիկին հետ իր ժամադրութիւնը: Թէեւ քա՛ջ գիտէր, թէ ինք կը գտնուէր առաստաղին վերի կողմը, իսկ հայրիկը յաւէտ մնացած էր առաստաղին վարի կողմը…

Վէպը կ՛աւարտի Ռուբիկին ամուսնութեամբը օտարուհի Ճեսիքային հետ:Անոնք աշխարհ կը բերեն մանչ զաւակ մը, «կլոր դէմքով, ժպտուն, հայու աչքերով»: Ու զայն կը մկրտեն մեծ հայրիկին անունով…

* * *

Կը հաւատամ, որ Ռ. Հատտէճեանի այս վէպը բնաւ պիտի չկորսնցնէ իր այժմէականութիւնն ու հնչեղութիւնը, այնքան ատեն որ հայ զանգուածներ տեղաշարժի մէջ են Արեւելքէն դէպի Արեւմուտք, հայաստանամերձ գօտիներէն դէպի «ազատ աշխարհ»: Ու մենք գիտենք, որ այդ տեղաշարժը կա՛յ ու մի՛շտ պիտի ըլլայ:

Այս իրողութենէն մեկնելով ալ կը մտածեմ, թէ որքա՛ն նպատակամէտ քայլ մըն էր հայրենի գրականագէտ փրոֆ. Սուրէն Դանիէլեանի նախաձեռնութիւնը, երբ ան «Առաստաղ»-ի զոյգ հատորները միացեալ կողքի մը տակ (400 էջ) կը վերատպէր Երեւանի մէջ, 2006-ին, լիբանանահայ գրասէր բարերար Արմէն Յարութիւնեանի մեկենասութեամբ:

Հաւանաբար Ս. Դանիէլեանի մտքին մէջ «առաստաղ»-ը հայրենի կտուրն է, իսկ «առաստաղին միւս կողմ»-ն ալ` արտասահմանեան օտար ափերը… Այսպիսի այլաբանական մեկնաբանութիւն մը ամենեւին սխալ չէ: Եւ անշուշտ որ Ռ. Հատտէճեանի վէպին մայր պատգամը կ՛առնչուի նաեւ Հայաստանի Հանրապետութեան ու այնտեղ ապրող մեր ժողովուրդին ալ, որ տեւաբար հակամէտ է գաղթի հրապոյրին…

Հալէպ

ՍՕՍԻ ՄԻՇՈՅԵԱՆ-ՏԱՊՊԱՂԵԱՆ

2016 թուականը կը զուգադիպի Զարեհ Խրախունիի ծննդեան 90-ամեակին: Պոլսահայ մեծանուն գրողը ծնած է 1926-ին եւ իր մահկանացում կնքած` 2015 թուականի նոյեմբեր 27-ին:

Ան հեղինակն է բանաստեղծական ժողովածուներու, արուեստաբանական ու գրականագիտական ուսումնասիրութիւններու` («Լուսնապարտէզ» 1968, «Տօնակարգ» 1973, «Զբօսապտոյտ» 1978, «Ամպ ու աւազ ափերուս» 1982, «Ստուեր եւ արձագանգ» 1988): Իր բանաստեղծութիւններու ժողովածուներն են` «Ես եւ ուրիշներ» Երեւան, 1982, «Ազատերգութիւն» Ե. 1993, «Քար Հայաստանի» Էջմիածին, 1997, «Դիւցահանդէս» եւ «Քար կաթիլներ»:

Խրախունիին գործերը թարգմանուած են` ֆրանսերէնի, գերմաներէնի, անգլերէնի, վրացերէնի եւ ռուսերէնի: Առաջին հրատարակած գործը` «Յաղթականը» լոյս տեսած է 1948-ին, Մխիթարեան սանուց միութեան «Սան» գրական ամսաթերթին մէջ:

Պոլսահայ նորագոյն գրականութեան կարկառուն ներկայացուցիչ Խրախունիի բանաստեղծութիւնը կը յատկանշուի իր փիլիսոփայական ընբռնումներով: Իր գրչակից Զահրատին նման` սովորական առարկաները մարմնաւորելու, անձնաւորելու ու կեանք ու ոգի ներշնչելու կարողականութեամբ ու արուեստի նուրբ ճաշակով կը ստեղծէ այլաբանական բանաստեղծութիւններ: Խրախունիի բանաստեղծական ընկալման կերպը կը բխի այն համոզումէն, որ բանաստեղծը պիտի ներկայացնէ իրերն ու երեւոյթները` իրապաշտական պարզ պատումով ու նկարագիրով, որոնք պիտի գործածուին որպէս խորհրդանշաններ` որեւէ միտք կամ խոհ արտայայտելու: Ան այնպիսի վարպետութեամբ մը պիտի քողարկէ, որ իւրաքանչիւր ընթերցող ազատ ըլլայ իր մեկնաբանութիւններուն մէջ: «Ինձմէ երազ պատմելը, ձեզմէ` մեկնաբանելը» «Երազ» բանաստեղծութեան առիթով ըսած է Խրախունին:

Խրախունին, ինչպէս այս նոր շարժման միւս գրողները, հետեւելով եւրոպական բանաստեղծական նորագոյն դպրոցներու նորագոյն ձեւերուն, հրաժարեցան աւանդական կառոյցներէն, դիմեցին ազատ ոտանաւորի սկզբունքներու ձեւին, եւ որպէս սկիզբ նման դպրոցի` քննադատութիւններու արժանացան, սակայն ժամանակը եկաւ ապացուցելու իրենց մեծութիւնն ու տաղանդը: Խրախունիի բանաստեղծական պարզութեան մէջ խոհը կը դառնայ աւելի տպաւորիչ ու հաղորդական:

Ահա տեսէք սովորական ծխամորճին դիմելով` ինչպիսի խորունկ այլաբանական մտքեր կը հաղորդէ բանաստեղծը.

Երկուքիս ալ Փայտին տեսակը լաւ է-
Լաւ մը տաշուած նրբացած
Գոյն ջնարակ անթերի
Ոչ այնքան մեծ, ոչ այնքան փոքր
Լայն չէ նեղ չէ- կատարեա՛լ
Ինչ որ պէտք է վերջապէս…
Բայց նորէն ալ
Ատեն ատեն կը բարկանամ
Կը նախանձիմ, կ՛անիծեմ
Ծխամորճիս չա՛փ ալ չկամ ես – կ՛ըսեմ-
Երբ կը տեսնեմ թէ չ՛այրիր
Իր մէջ վառող կրակէն: («Ծխամորճ»)

իր բանաստեղծական ժողովածուներուն ընդմէջէն Խրախունի հայու դառն ճակատագրին համար տառապողի մը կերպարը կը մարմնաւորէ: Բանաստեղծը հայոց պատմութիւնը վերակոչելով` իր երեւակայութեամբ մատնանիշ կ’ընէ թէ՛ օտարին նուաճողական կեցուածքը եւ թէ՛ հայու բախտն ու պատմական հերոսներուն սխալները: Լռակեաց զաւակներուն կրաւորական մօտեցումներուն դիմաց հեգնանքով կը դիմէ` ըսելով.

Ապրի հայը, որ գիտէ լռել միայն-
օտարին դիմաց
Որ գիտէ կրել միայն-
օտարին համար
մինչդեռ անոնք մէկ բառ գիտեն
Մէկ բառ կ՛ուզեն-
տիրել միայն» («Ստուեր եւ արձագանգ»)

Չհանդուրժելով իր ազգի զաւակներուն կրաւորական ու անմիաբան կեցուածքը, միասնութեան կոչ կ՛ընէ բանաստեղծը` հաւատալով, որ միայն մեր հաւաքական ուժով կարելի է բարձրանալ ու նուաճումներ իրագործել. եթէ մենք ազգովին ձեռք ձեռքի տանք, յայնժամ այլընտրանք չկայ. աշտարակը «ստիպուած է բարձրանալ ու հասնիլ մինչեւ ոլորտն աստղային»: («Ձեռք Ձեռքի»)

Այս դարուս դառն ու ապիրատ աշխարհին մէջ, ուր պատերազմ ու վայրագութիւն կը տիրէ, ազատատենչ բանաստեղծը խաղաղութեան ելքեր կ՛որոնէ, հրաշքի մը կը սպասէ… փոփոխութեան մը, ու այդ փնտռտուքին մէջ ան կը դիմէ նոյնիսկ աճպարարին, որ իր ճարտարախաղի ճամբով «խորքը ծակած հին գլխարկէն խաղաղութեան աղաւնիներ հանէ, եւ արցունքով թրջուած թաշկինակէն քրքջանքի թիթեռնիկներ թռցնէ…»: («Աճպարար»)

Աշխարհին հանդէպ ու մարդկութեան համակ սէր տածող բանաստեղծ է Խրախունին: Ան կը ձգտի գեղեցիկին ու լաւագոյնին, անթերիին ու կատարեալին.

Սէրն ու կարօտն այս անսահման տիեզերքի միակ Տիրոջ զօրութեան
Սէր ու կարօտ` Անկէ պարգեւ հրաշագեղ մեր աշխարհին
Իւրաքանչիւր երեւոյթին, անկիւնին
Եւ անոնց տէր կարգուած
Հաւատարիմ ու հանճարեղ գերմարդուն: («Խոստովանութիւն»)

Իր ինքնութիւնը փնտռող բանաստեղծը հարցադրումներ կ՛ընէ ու կ՛ուզէ աւելի խոր ճանաչում ունենալ ինքն իր մասին: Ի վերջոյ, ո՞վ է հայը եւ ո՞ւր է ան երկրագունդի երեսին: Բանաստեղծը պահ մը կը տարակուսի ու Սեւակի բառերով կը հարցնէ. «Քի՞չ ենք մենք, թէ՞ պարզապէս` ոչինչ: Ի վերջոյ, ի՞նչ ենք մենք եւ ո՞ւր ենք մենք»: Հարցումներու տարափին տակ տակաւին բանաստեղծը հարց կու տայ, թէ ինչո՞ւ մենք այսպէս երկրէ երկիր գաղթեր ենք, լեռներ-դաշտեր կտրեր, երկրամասէ երկրամաս, ծովերէ ծով անցեր ենք` միշտ ուրիշին նաւերով:

Պատասխանը չ՛ուշացներ սակայն, եւ օրինակներ բերելով պատմութեան էջերէն, մեզ լաւատեսութեան առաջնորդելու միտումով, կը յիշեցնէ շատ մը աշխարհակալ կայսրութիւններու մասին, որոնք ժամանակին «աշխարհացունց արշաւանքի փոթորիկներ յարուցած»են, սակայն այսօր գոյութիւն չունին, վերացած են անոնք, մինչդեռ մենք` հայերս, թէեւ որպէս «եղէգ ազազուն» խոնարհեցանք, ճկեցանք… սակայն իսկոյն ոտքի կանգնէր, տուն տեղ շինէր:

Աշուն է: Ամէն անգամ անձրեւ գալուն կ՛արժէ հրճուիլ ու յիշել եւ կեանքի կոչել Խրախունիի համանուն քերթուածը, որուն մէջ խորունկ վերլուծումով անձրեւին պարգեւած բարիքին մասին կը խօսի: Անձրեւը պիտի տեղայ, որպէսզի մաքրէ փոշին: Այն փոշին, որ բռնի կը փչէ, կը ծածկէ «արեւ ծծող ծառ ու ծաղիկ ու ծղօտ քարացումի վտանգով…»:

Անձրեւը պիտի տեղայ, որպէսզի ոռոգէ «վէրք վէրք վառող ծարաւի» դաշտը: Եւ վերջապէս անձրեւը պիտի տեղայ, որ լուայ այն սալայատակները, որոնք արիւնեցան, «պիտի լուայ այն արիւնը, որ սեւցաւ կպրուղիին վրայ` կուպրի պէս… եւ որ կը լուացուի հիմա»:

Խաղաղութեան, ազատութեան, ուրախութեան ջատագով սիրելի՛ բանաստեղծ, դուն, որ «Հոգեհանգիստ» երգեցիր բոլոր անոնց, որ գերեզման չունեցան, աղօթք ու արցունք բաշխեցիր «բոլոր անոնց, որ աշխարհով մէկ ցրուած, լքուած մնացին», խաչ ու խորան եղար այն «հաւատքին համար, որ աւերակ հին տաճար մ’է դեռ կանգուն…» Անդորրութեան ու յաւերժութեան գաղափարին հաւատալով,  խորարմատ ծառ տնկելու պատգամը փոխանցեցիր մեզի` հաւատալով մանաւանդ անոր աճումին ու ապա ծաղկումին: Հաւատացինք ու համոզուեցանք այո՛, որ`

Գետնաքարշ ծառ չկայ բնաւ-
Ծառը ան է որ հպարտ
Կը բարձրանայ գեղուղէշ
Միշտ աւելի դէպի վեր.
Չհասնի ալ աստղերուն
Կը վերանայ իր անհնար երազով… «Իբրեւ ծառ»

Թող հոգիդ միշտ խաղաղութեան մէջ ննջէ:

ՅԱՐՈՒԹԻՒՆ ՔԻՒՐՔՃԵԱՆ

«Ես հաւատում եմ, հայ ժողովուրդ, քո Դարձին,… վասնզի
կամրջընկէց
Արաքսի ափերին, Մասիսի խորհրդաւոր հայեացքի տակ
մեր Հայրենիքը կայ,… որ ակնդէտ ու խռովայոյզ`
նայում, նայո՜ւմ է ճամբաներին…»:

Քառասնամեայ յոբելեանի ճառէն (1930, մայիսի 10)

Վերջին տասնամեակին հայրենի գրական-ակադեմական գործունէութիւնը զգալի աճ մը ճանչցաւ` կապակցաբար հրատարակչական գործին, ու յատկապէս` խորհրդային տասնամեակներու արգիլուած-անտեսուած հեղինակներու եւ երկերու: Աճ մը, որ հակում ունի շարունակուելու. մասնակի վերհրատարակութիւններ (երկերու, հազուադէպօրէն` նաեւ ամբողջական գործի), կամ` ասոնց նուիրուած մենագրութիւններ, երբեմն ծաւալուն եւ վերջապէս` աւելի յաճախակի` պարբերական մամուլի վերլուծական յօդուածներ կամ համառօտ ակնարկներ:

Առաջիններէն կրնանք յիշատակել Լեւոն Շանթի ակադեմական բազամահատոր հրատարակութիւնը, Նիկոլ Աղբալեանէն` «Ընտրանի» մը(1), կամ Աւետիս Ահարոնեանի նամականին` «Շւէյցարական գիւղը»(2), յանձնառու, մարտունակ ազգագրութեան հիանալի նմուշ մը:

Վերջին տասնամեակի արգասիք այս հրատարակութիւններէն շատ աւելի կանուխ, ուրեմն իբր բացում այսօրինակ հրատարակութիւններու, կ՛արժէ յիշատակել նոյն Աւետիս Ահարոնեանի գործերէն հատընտիր հատոր մը` «Խաւարի մէջ»(3) խորագրով:

***

Դեռ նոր, անցնող դեկտեմբերին, Ա. Ահարոնեանի նուիրուած գիտաժողով մը(4), Երեւան, առիթ հանդիսացաւ կեդրոնանալու Ահարոնեան գրագէտին, ազգային-քաղաքական գործիչին եւ առհասարակ մարդու կենդանագիրներուն վրայ.  պայծառագոյններէն մէկը` մեր նորագոյն պատմութեան դէմքերէն:

Միօրեայ այս ակադեմական նախաձեռնութիւնը եղաւ մեծապէս շահեկան, յատկապէս` մասնակցութիւններու մեծ մասի հետազօտական լրջութեան ու որակաւոր բովանդակութեան շնորհիւ: Ճիշդ է` ԵՊՀ-ի ակադեմական մտաւորականութեան կողքին, պիտի ակնկալուէր մասնակցութիւնը նաեւ գրական-մշակութային եւ պետական-քաղաքական ընտրանիի մը, որ սակայն կը բացակայէր մեծ մասամբ. առանց անտեսելու սփիւռքի ու կրթութեան եւ գիտութեան զոյգ նախարարութիւններու բանբերներու ներկայութեան փաստը…

Եթէ հայրենի գրամշակութային համայնքը տակաւին, իր ընդհանրութեան մէջ, լրիւ պատրաստ չ՛երեւիր էական չափանիշներու համակարգի մը այսպիսի ընկալումի, եթէ, մանաւանդ, հասարակական ոլորտը` քաղաքական ընտրանի եւ հանրային կարծիք, չի հակիր առնչելու իր ներկան` մօտ անցեալի հիմնական արժէքներու. բայց եւ այնպէս, այսօրինակ նախաձեռնութիւններու կրկնումը, պէտք է հաւատալ, ի վերջոյ անպայման պիտի յանգի գիտակցային ընդլայնումի` առիթ տալով Ահարոնեանի տարողութեամբ երեւոյթի մը ամբողջական արժեւորման, ներկան անցեալով լուսաւորելու, իմաստաւորելու մնայուն գործընթացի:

Գիտաժողով`
Նուիրուած Աւետիս Ահարոնեանի

… Այսօր քննարկման առարկայ Աւետիս Ահարոնեանը (…) ժողովրդականութիւն վայելած գրագէտ եղած ըլլալու կողքին, նաեւ եղած է հասարակական-քաղաքական գործիչ` խորհրդարանի նախագահութեան առընթեր հայութիւնը ներկայացնելով միջազգային քաղաքական բեմերուն վրայ. Սեւրի դաշնագիրը ստորագրող գրիչը կը պատկանի իրեն: Աւետիս Ահարոնեան առանձին չէր. 1918-ի հանրապետութեան գրեթէ ամբողջ ղեկավարութիւնը կազմուած էր հասարակական ասպարէզ նետուած մտաւորականներէ…

Յանձնառու` ազգային գործիչ մտաւորականը իր կեանքին ընթացքին իբրեւ առաջնորդող միտք անհրաժեշտ է իր հասարակութեան, իսկ իր մահէն ետք` իբրեւ օրինակելի տիպար երիտասարդութեան համար: Նորագոյն անկախութենէն քառորդ դար ետք այս մարզին մէջ թերացած ենք: Ո՞ւր են առաջին հանրապետութեան հերոս մտաւորականները (…)              Մեր օրերուն մանաւանդ, երբ աշխարհի եւ, անշուշտ, Հայաստանի վրայ ամպերը կրկին կը կուտակուին, ինչի՞ կը սպասենք այդ լուսաւոր փարոսները իրենց արժանի հրուանդաններու վրայ զետեղելու համար` որպէս նոր սերունդները  ոգեշնչող օրինակներու եւ վտանգներէ զերծ պահող ուղեցոյցներու: (…)

Հարց կրնայ տրուիլ անշուշտ, կոպիտ ձեւով ըսուած, թէ ի՞նչ գործ ունին քաղաքական հարցերը գրական-մշակութային գիտաժողովի մը բեմին վրայ: Հապա ո՞ւր պէտք է ըլլայ քաղաքական մտածումի վայրը, անոր սկզբնակէտը գէթ, եթէ ոչ` համալսարանը: Ուրկէ՞ պիտի գայ առաջնորդող միտքը, եթէ ոչ  մտածողէն` մտաւորականէն: Այդ միտքը պիտի արտայայտէ միայն դրամագլո՞ւխը, միայն գործնապա՞շտը, արդեօք օտա՞րը ընդհանրապէս: Ներկայ ժամանակներուն արդէն համաշխարհային մասշտապով այդպէ՛ս է, իսկ արդիւնքը բոլորիս աչքին առջեւն է. սարսափազդո՛ւ է: Սոկրատեսները իրենց վերապահուած յատուկ կարեւոր տեղը պէտք է ստանձնեն «պոլիս»-ը` քաղաքը հետաքրքրող գործերուն մէջ:

Մկրտիչ Մկրտիչեանի բացման խօսքէն

(յանուն Համազգայինի Կեդր. վարչութեան)

***

Գիտաժողովներու կողքին, այդպիսի յոյսի, ակնկալութեան դուռ կը բանայ նաեւ մշակութային ա՛յլ կարեւոր երեւոյթ մը. հրատարակչական ոլորտը:

Արդէն սկիզբը նշուած, եւ հոս` վարը ծանօթագրութեամբ մէջբերուած օրինակները բաւականաչափ կ՛ընդգծէին արդէն ընդհանրական այն երեւոյթը, որ մշակութային եւ առհասարակ մտաւորական նոր, անմիջական ոլորտներուն կողքին, կը վերարծարծուին ազգային մնայուն հարցեր, կը վերահաստատուին անցեալ, բայց միանգամայն հրատապօրէն այժմէական արժէքներ: Յատկապէս Ա. Ահարոնեանի պարագային, ճիշդ է` իր մեծածաւալ վաստակի վերհրատարակութեան երեւոյթը կը մնայ շատ մասնակի. բայց աւելի շօշափելի է իր կեանքին ու գործին անդրադարձող մեկնաբանական-վերլուծական գրականութիւնը:

Երբ աչքէ կ՛անցընենք Ահարոնեանի գործին նուիրուած այս նիւթերու գումարը, անոր մէջ հայրենի ակադեմական ներկայ միջին սերունդի ներկայացուցիչներու շարքէն` գրականագէտ-բանասէր Գագիկ Խաչիկեանի անունն է, որ կ՛անջատուի` իր արտադրութեան ե՛ւ քանակով, ե՛ւ որակով: Գիւմրեցի, Հայաստանի երկրորդ քաղաքի համալսարանի դասախօս եւ ամպիոնի վարիչ, Գ. Խաչիկեան իր հետազօտական աշխատանքներուն կարգին` լայն տեղ տուած է Ահարոնեանին` քսանեակ մը աշխատութիւններով, տեղ գտած` ակադեմական այլազան հրատարակութիւններու մէջ. գիտաժողովներու կամ գիտական նստաշրջաններու նիւթեր, ակադեմական ժողովածուներ, գրական մամուլ: Ու ասիկա`  2000-ականներու սկիզբէն…

Գ. Խաչիկեանի այս աշխատանքներուն, կամ անոնց մեծ մասի, խտացեալ համադրութիւնը կը կազմէ «Աւետիս Ահարոնեանի գեղարուեստական արձակը» հատորը(5), որ «Ազատութեան ճանապարհին»-ի հրաշունչ հեղինակի փաստօրէն ամբողջ վաստակին նուիրուած սպառիչ մենագրութիւն է(6): Բաւական ծաւալուն «Ներածութիւն» մը կը շօշափէ Ահարոնեանի «կեանքը, գրական-տեսական հայեացքները, ստեղծագործական մեթոտը». իսկ հետեւող յաջորդական գլուխները արդէն գաղափար կու տան աշխատութեան լայնօրէն ընդգրկուն բնոյթին մասին: Անոնք կը ներկայացնեն եւ կը վերլուծեն Ահարոնեանի «գեղարուեստական արձակը հայ քննադատական մտքի գնահատութեամբ» (Գլուխ Ա.). «Վաղ շրջանի ստեղծագործութիւնները: Ազատագրական պայքարի արձագանգները: Գիւղը Ա. Ահարոնեանի երկերում» (Գլուխ Բ.). ապա` «Չարը եւ բարին, տառապանքը եւ ընդվզումը Ա. Ահարոնեանի հումանիզմի տիրոյթում: Կեանքը լռութեան սիւժէներում» (Գլուխ Գ.). «Սփիւռքեան շրջանի արձակը» (Գլուխ Դ.). եւ վերջապէս` «Ուղեգրութիւնները, քաղաքական օրագիրը» (Գլուխ Ե.): Հատորը կը փակուի խիտ եզրակացութեամբ մը, ապա` «Օգտագործուած գրականութեան ցանկ»ով (նոյնպէս` ծաւալուն), եւ վերջապէս «Յաւելուած»-ի քանի մը էջերով, ուր տեղ գտած է գործունէութեան քառասնամեայ յոբելեանին` Սորպոնի հանդիսասրահին մէջ Ահարոնեանի արտասանած պատմական ճառին ամբողջական բնագիրը:

Հոս խուսափելով Գ. Խաչիկեանի այս տիրական աշխատութեան ըստ էութեան ներկայացման եւ արժեւորման ամէն փորձէ (որ ներկայ սիւնակներուն ու ծաւալին մէջ պիտի ըլլար անտեղի)` կրնամ բաւարարուիլ մէջբերելով հատորի խմբագիր, վաստակաւոր ակադեմիկոս Սերգէյ Սարինեանի բնորոշումը, ըստ որուն` Խաչիկեանի գործը, «լուրջ ներդրում` ահարոնեանագիտութեան ասպարէզում», կը ցուցաբերէ «հետեւողական ձգտում (…) վերագնահատելու Ահարոնեանի ստեղծագործութեան գրական-պատմական արժէքը, ազատելու այն` անստոյգ վերագրումներից եւ հիմնաւորելու նրա տեղը հայ դասական գրականութեան մէջ»:

«Մեր Մեծերը. Աւետիս Ահարոնեան»

փաստագրական տեսանիւթէն (հոկտ. 2016)
(Պատրաստութիւն` սփիւռքի նախարարութիւն – Համազգային)

«Մենք պարտական ենք Աւետիս Ահարոնեանին (…), ազգովին պարտական ենք: Մենք հիմա պիտի ամէն ինչ անենք, որպէսզի նա նորից մերը դառնայ. նա դեռ մերը չէ. ժողովուրդը նրանն է, բայց նա դեռ ժողովրդինը չէ…»

Ալեքսանդր Թոփչեան

 

«Կարծում եմ ` այսօր Աւետիս Ահարոնեանի ժամանակներն են… Վերադարձել են այդ ժամանակները: Այսօր մենք պարտք ենք Աւետիս Ահարոնեանին, եւ Ահարոնեանի երկերի ակադեմական հրատարակութիւնը, այսօր, պահի հրամայականն է: Մենք պարտաւոր ենք մեր բացը լրացնել մեր զաւակների մէջ, որովհետեւ միայն այդպէս կարելի է պահել հայրենիքը, նրա օրինակով եւ նրա գրականութեան օրինակով…»:

Սերժ Սրապիոնեան

***

Սփիւռքի համար, խօսելով յատկապէս երէկի «աւանդական», հայախօս գօտիներու սփիւռքին մասին Աւետիս Ահարոնեան երգիչն էր, միանգամայն եւ խորհրդանիշը ողջ հայութեան, անոր տառապանքին եւ ըմբոստութեան: Թէեւ ընտելացած Թումանեանի, Րաֆֆիի, նոյնիսկ աւելի նորերու, լաւապէս ընտելացած` անոնց արեւելահայերէնին, սփիւռքը սակայն տարբեր կ՛ընկալէր Ահարոնեանը. աւելի սերտօրէն, քան` ոեւէ ուրիշ շատ սիրուած գրագէտ, իբրեւ բո՛ւն իսկ իր «ամենայն հայոց»-ը: Այդ սփիւռքն էր, Ահարոնեանը գրկող, հայրագրող սփիւռքը, որ կը սպասէր անոր հայրենիք Դարձը տեսնելու օրը, զայն հայրենիքին վերադարձնելու օրը:

Ու թերեւս աւելի քան անցեալի ուրիշ, կէս-վերադարձած, կէս-ընդունուած մշակութային թէ քաղաքական գործիչներու, Ահարոնեանի՛ պարագային է, որ կը սպասուէր, կը սպասուի՛ այդ օրը. Ահարոնեանի, որ ամբողջ կեանք մը ստեղծագործութենէ ու պայքարէ ետք, օտար հորիզոններ ինկած, հաւատաց «հայ ժողովուրդի Դարձին», րոպէ մը իսկ առանց դադրելու հաւատալէ, որ` «հայրենիքը … ակնդէտ ու խռովայոյզ` նայում, նայո՜ւմ է ճամբաներին…»:

——————————————————————-

(1) Ընտրանի` հայրենի համարժէք եզրոյթ` արեւմտահայերէն հատընտիրի, հատընտիր ժողովածուի:

(2) Լ. Շանթի ութհատորեայ շարքը` Ակադեմիայի հրատարակութիւն է, կատարուած լծակցաբար` «Համազգային»-ի հետ: Աղբալեանի «Ընտրանի»-ն խմբագրուած է Գառնիկ Անանեանէ (ԵՊՀ հրատ., 2005): Ա. Ահարոնեանի «Շւէյցարական գիւղը» նորագոյն նախաձեռնութիւն է («Լուսաբաց» հրատ.): Բացի ասոնցմէ, հաւանօրէն կան ինծի անծանօթ, կամ այս պահուս յիշողութենէ խուսափող դեռ ուրիշ գրական երկեր: Ն. Աղբալեանի գրական-հրապարակախօսական վաստակին նուիրուած` ունինք նաեւ նոյն Գ. Անանեանի «Ն. Աղբալեան, կեանքը եւ գրական-հրապարակախօսական գործունէութիւնը» (հրատ. ԵՊՀ,  2002), եւ Ա. Ահարոնեանի նուիրուած` Ստ. Թոփչեանի «Կեանք դարերի համար» («Լուսաբաց» հրատ., 2003) մենագրութիւնները: Հոս` նիւթի ընդգրկումէն դուրս կը մնան «տուն դարձող» պատմագիր-պատմաբան հեղինակներ – Ս. Վրացեան, Ռ. Տէր Մինասեան, Ալ. Խատիսեան, Կ. Սասունի…: Ասոնց շարքին կը դասուի նաեւ նոյնինքն Ա. Ահարոնեանի «Սարդարապատից մինչեւ Սեւր եւ Լոզան» քաղաքական յուշագրութիւնը (ԵՊՀ հրատ., 2001): Զանց կ՛ընեմ նաեւ յիշատակումը տեսագրական նիւթերու, շարքեր` մեծ մասամբ պատրաստուած 2000-ական տարիներէն անմիջապէս առաջ, նաեւ աւելի ետք` հեռատեսիլի յայտագրերու ծիրին մէջ,  ինչպէս` «Մեր մեծերը», «Առաջին այրեր» եւ այլն, որոնք երբեմն կը դառնան ազգային մշակոյթի ժողովրդականացման շատ որակաւոր գործիքներ (տե՛ս կից մէջբերումներ` Ալ. Թոփչեանէ եւ Ս. Սրապիոնեանէ):

(3) «Խաւարի մէջ» պատմուածքներու ժողովածու, խմբագր. Ստ. Թոփչեան, Խ. Սամուէլեան, («Լոյս» հրատ., 1991):

(4) Դեկտ. 15, 2016-ին, կազմակերպութեամբ «Համազգային»-ի ու Երեւանի պետ. համալսարանի, մասնակցութեամբ նաեւ Հայաստանի սփիւռքի նախարարութեան:

(5) Գիւմրի, 2013, «Դպիր» հրատարակչութիւն:

(6) Իբր Ա. Ահարոնեանի գործին նուիրուած մենագրութիւններ` Գ. Խաչիկեանի հատորի կողքին, բացի Ստ. Թոփչեանի արդէն նշուած գործէն, Երեւանի գրախանութները կը տրամադրեն նորագոյն աշխատասիրութիւն մը, դարձեալ համադրական, բանասէր Վարդան Գրիգորեանէ` «Ա. Ահարոնեան. հայոց ազատասիրութեան եւ տառապանքին տարեգիրը» խորագրեալ («Տիր» հրատարակչութիւն, 2014): Հիները չանտեսելու փոյթով, եւ փակելու համար ահարոնեանական մենագրութիւններու շարքը, յիշատակեմ նաեւ Մկրտիչ Պարսամեանի «Աւետիս Ահարոնեան. կեանքը եւ գրականութիւնը», հրատ. Փարիզ, 1930:

ԲԺԻՇԿ ԿԱՐՊԻՍ ՀԱՐՊՈՅԵԱՆ

«Հայ բուժ»-ի յօդուածս գրելէն ետք պարտականութիւն սեպեցի ուսումնասիրութիւն մը կատարել հայ բժշկական ժողովրդային պարբերականներու եւ գիրքերու մասին, որոնք հրատարակուած են Հայաստանէն դուրս` 1850-1980 ժամանակաշրջանին, այլ խօսքով` 130 տարիներու ընթացքին:

Ուսումնասիրութենէս ի յայտ եկաւ, որ հայկական սփիւռքի զանազան կեդրոններուն մէջ վերոյիշեալ ժամանակաշրջանին շատ մեծ աշխատանք տարուած է հայ բժիշկներու, բժշկական մարմիններու եւ հայ մամուլով հետաքրքրուող անհատներու կողմէ` հրատարակելու բժշկական-առողջապահական ժողովրդային պարբերականներ եւ գիրքեր: Բոլոր այս պարբերաթերթերը եւ գիրքերը ոչ միայն եղած են բժշկական-առողջապահական գիտելիքներու աղբիւր, այլ նաեւ անոնք մեծապէս նպաստած են հայերէն բժշկական բառամթերքի զարգացման ու տարածման: Հայ բժիշկները գրած են մաքուր հայերէնով եւ գործածած են հարուստ բժշկական բառամթերք: Անոնցմէ շատեր ստեղծած են հայերէն բժշկական նորակերտ բառեր եւ նպաստած են  հայ լեզուի բժշկական բառերու կերտումին:

Այս ժամանակաշրջանին հայ բժիշկները, ուր որ ալ գտնուած են, իրենց բժշկական գիտելիքները ի սպաս դրած են հայ ժողովուրդի առողջութեան բարելաւման եւ տուած են կանխարգիլման ցուցմունքներ, թելադրութիւններ եւ յորդորներ: Անոնք մեծ զոհողութիւններով անձամբ հրատարակած են բժշկական-առողջապահական պարբերականներ եւ գիրքեր կամ իրենց մասնակցութիւնը բերած են գոյութիւն ունեցող պարբերականներուն: Անոնք հայ հասարակութեան մատուցած են գերազանց  ծառայութիւն` իրենց հայատառ եւ մաքուր բժշկական-առողջապահական գրութիւններով: Անոնք անհերքելի եւ հարուստ ժառանգ մը ձգած են հայ գրականութեան եւ մշակոյթին մէջ:

Պոլիսն է, որ փայլած է իր բազմաթիւ բժշկական-առողջապահական ժողովրդային պարբերականներով եւ գիրքերով այս ժամանակաշրջանին: Պոլիս ունեցած է շատ մեծ դերակատարութիւն հայ ժողովուրդի բժշկական եւ առողջապահական դաստիարակութեան մէջ: Հայոց ցեղասպանութեան պատճառով Պոլիս հրատարակուող պարբերականները չեն դադրած հրատարակուելէ: Գոյութիւն ունեցողները շարունակած են հրատարակուիլ, եւ անոնց հետ լոյս աշխարհ եկած են նոր պարբերականներ:

Պոլիսէն զատ` նմանօրինակ պարբերաթերթեր եւ գիրքեր լոյս տեսած են նաեւ հայ սփիւռքի զանազան կեդրոններուն մէջ` Թիֆլիս, Պէյրութ, Փրովիտենս, Պոսթըն, Փարիզ, Աղեքսանդրիա, Նիւ Եորք, Աթէնք, Հաճըն, Երուսաղէմ, Վենետիկ:

Ահաւասիկ` այդ բժշկական-առողջապահական պարբերակներէն եւ գիրքերէն մաս մը,  որոնք հրատարակուած են հայկական սփիւռքին մէջ,  1850-1980:

Ա.- Պոլիսէն դուրս հրատարակուած հայկական բժշկական-առողջապահական ժողովրդային պարբերաթերթեր

1.- «Առողջապահիկ թերթ» (Թիֆլիս):

Բժշկա-առողջապահական ժողովրդային հանդէս: Հրատարակուած է 1903-1905: Խմբագիրը եղած է Վահան Արծրունի: Նպատակը` ժողովուրդին մէջ տարածել բժշկական և առողջապահական գիտելիքներ: Հանդէսին հետ միատեղ «Բժիշկ զրոյցներ» ընդհանուր խորագիրով հրատարակուած են 35 հանրամատչելի գրքոյկներ:

2.- «Առողջ կեանք» (Փարիզ):

Հրատարակուած է 1931-ին: Բժշկական եւ առողջապահական ամսագիր` տնօրէնութեամբ տոքթ. Միհրան Քէշիշեանի: Տեւած է միայն մէկ տարի:

3.- «Առողջապահ» (Թիֆլիս):

Հրատարակուած է 1911-ին` որպէս յաւելուած «Աղբիւր տարազի»: Խմբագրական կազմը` բժիշկներ Բ. Աղասարեանց, Ա. Բաբայեան, Ե. Մինասեանց, Նաւասարդեան:

4.- «Բարիզ-Արեւելք» (Փարիզ):

Բժշկական-առռղջապահական ամսաթերթ: Հրատարակուած է 1939-ին:

5.- «Բժիշկ» (Պէյրութ)

Բժշկագիտական-առողջապահական ամսագիր: Լոյս տեսած է առաջին անգամ 1955-ին: 1964-էն ետք հրատարակուած է Լիբանանահայ բժշկական միութեան հովանաւորութեամբ եւ, հետեւաբար, վայելած է անոր բարոյական օժանդակութիւնը:

«Բժիշկ» ամսաթերթ

Անոր մէջ գրած են բժիշկներ` Լ. Գրիգորեան (Փարիզ), Յ. Կարեւորեան (Պէյրութ), Իսահակ Տէրտէրեան, Վարուժան Սահակեան (Պէյրութ), Վ. Թաշճեան, Օսվալտ Հրեշտակեան (Պէյրութ), Գ. Օ. Գալուստեան (Պուէնոս Այրես), Յարութիւն Սաղըրեան,  Ե. Ագխաչերեան, Սեպուհ Սիսեռեան, Զաքար Մկրեան (Պէյրութ), Ա. Աբէլեան, Սարգիս Գարայեան (Պէյրութ), Գ. Անտոնեան, Տիգրան Գավաֆեան, Յակոբ Սահակեան,  Յ. Սապունճեան,  Ճորճ Միքայէլեան, Յ. Ճըլճըլեան, Կարպիս Հարպոյեան (Պէյրութ) եւ շատ ուրիշներ, առանց մոռնալու նշանաւոր երգիծաբան Նշան Պէշիկթաշլեանը, որ իւրաքանչիւր թիւի մէջ ունեցած է «Երգիծաբուժութիւն» խորագրեալ իւրայատուկ գրութիւն մը: Հոն տպագրուած են համաշխարհային բժշկագիտութեան նուաճումներու, բժշկութեան պատմութեան, նշանաւոր բժիշկներու եւ Հայաստանի առողջապահութեան բնագաւառին մէջ ձեռք բերուած նուաճումներու մասին:

6.- «Բուժակ» (Փրովիտենս, Պոսթըն):

Բժշկական և առողջապահական ամսաթերթ: Լոյս տեսած է 1916-1921, նախ Փրովիտենս եւ ապա` Պոսթըն: Տնօրէն-խմբագիրը եղած է Արշակ Տէր Մարկոսեանը: Հոն տպագրուած են յօդուածներ` մարդու կազմախօսութեան, բնախօսութեան, հիւանդութիւններու ծագման եւ զարգացման ընթացքի մասին:

7.- «Բուժանք» (Փարիզ):

«Բուժանք» ամսագիր

Առողջապահական-գիտական-ընկերային ամսագիր: Լոյս տեսած է 1926-1930, տոքթ. Լեւոն Գրիգորեանի աշխատանքով: Տպագրած  է առողջապահական եւ գիտա-բժշկական յօդուածներ ու նիւթեր` նուիրուած հայ բժշկութեան պատմութեան, անուանի բժիշկներուն, մարմնամարզի, դպրոցի առողջապահական հարցերու եւ բուժման ժողովրդական եղանակներուն:

8.- «Ծաղիկ» (Հաճըն):

Ձեռագիր հայերէն եւ հայատառ թրքերէն շաբաթաթերթ: Հիմնադիրը եւ հրատարակիչը եղած են Հաճընի Վարդանեան վարժարանի շրջանաւարտները եւ երիտասարդ մտաւորականները: Հրատարակուած է 1880-ին միայն 10 ամիս: Խմբագիրը եղած է Մարտիրոս Սեքսենեանը: Ունեցած է գրական, գիտական, առողջապահական յօդուածներ:

9.- «Կարմիր խաչ» (Պոսթըն):

Առողջապահական-ընկերային պարբերաթերթ: Հրատարակուած է 1935-ին:

10.- «Հայ բժիշկ» (Փարիզ-Աղեքսանդրիա):

Լոյս տեսած է 1919-ի ապրիլին, պատկերազարդ ամսաթերթ, որ յաջորդ տարի յունուարին  անուանակոչուած է «Հայ բուժակ»: Տոքթ. Մ. Գարակէօզեանը խմբագրած է ամսագիրը մինչեւ 1923: Այնուհետեւ թերթը փոխադրուած է Աղեքսանդրիա (Եգիպտոս) եւ մինչեւ 1925 շարունակած է լոյս տեսնել տոքթ. Յ. Թաշճեանի խմբագրութեամբ:

11.- «Հայ բժիշկ» (Պոսթըն):

Բժշկական, առողջապահական եւ գիտական ամսաթերթ: Լոյս տեսած է 1924-1925: Տնօրէն-խմբագիրը եղած է Հ. Ծովիկեանը, իսկ խմբագիրը` Բ. Ժամկոչեանը: Ան տպագրած է յօդուածներ հիւանդութիւններու, անոնց տարածման ու բուժման ձեւերու մասին եւ ծանօթացուցած է նոր դեղամիջոցներ: Կարեւորութեամբ անդրադարձած է կանխարգելիչ բժշկութեան եւ մարմնամարզի դաստիարակութեան: Հոն հրատարակուած են հայ բժշկութեան պատմութեան վերաբերեալ նիւթեր եւ «Բժշկա-առողջապահական հարցարան» բաժին մը:

12.- «Հայ բուժ» (Փարիզ):

Բժշկական առողջապահական ամսաթերթ-պարբերաթերթ: Շաւարշ Նարդունի իր անձնական միջոցներով եւ նախաձեռնութեամբ հրատարակած է  «Հայ բուժ»-ը` 1934 հոկտեմբերէն սկսեալ, որպէս բժշկական ամսագիր: Նարդունի կրցած է «Հայ բուժ»-ը պատնէշի վրայ պահել շուրջ 30 տարի, որոշ ընդհատումներով: «Հայ բուժ»-ը եղած է ամսաթերթ, պարբերաթերթ, տարեգիրք եւ նոյնիսկ դադրած է հրատարակուելէ քանի մը տարի: Վերջին թիւը հրատարակուած է 1968-ին: «Հայ բուժ»-ը եղած է ժողովրդային սիրուած հանդէս մը: Ան փնտռուած է սփիւռքի բոլոր հայ կեդրոններէն եւ ամբողջ հայութեան կողմէ:  Նարդունին «Հայ բուժ»-ի հրատարակութեան առաջին օրերէն իր շուրջ  համախմբած է արտասահման ապրող հանրածանօթ հայ բժիշկներու խումբ մը: Նարդունի գրած է` հմտութեամբ, հաղորդականութեամբ, զուարթաբանութեամբ, կատակներով, մաքուր գեղեցիկ  հայերէնով եւ ճոխ հայերէն բժշկական բառամթերքով: Ան ճոխացուցած է «Հայ բուժ»-ը նաեւ առողջապահական նիւթերու ֆրանսերէնէ-հայերէն թարգմանութիւններով:

13.- «Հայք» (Նիւ Եորք):

Հրատարակուած է 1891-էն սկսեալ` որպէս կիսամեայ առողջապահական թերթ: Լոյս տեսած է մինչեւ 1898:  Խմբագիրը եղած է Մ. Գաբրիէլեանը: Ունեցած է առողջապահական, բարոյախօսական, բանասիրական, գրական-քննադատական եւ թղթակցութիւններու բաժիններ: Տպագրած է հայ եւ օտար անուանի մարդոց կենսագրութիւնները, կատարած է թարգմանութիւններ` եւրոպական եւ ամերիկեան գրողներու գործերէն: Գրած է Թուրքիա ապրող հայերու վիճակին մասին եւ բողոքած է հալածանքներու դէմ: Արտատպած է եւրոպական եւ ամերիկեան մամուլի արձագանգները հայկական կոտորածներու առթիւ: Ունեցած է անգլերէն բաժին:

14.- «Նոր առողջապահիկ» (Թիֆլիս):

Բժշկական հանրամատչելի երկշաբաթեայ գրական-հասարակական, բժշկական ամսագիր: Լոյս տեսած է 1912-1915, Թիֆլիս: Խմբագիրը եղած է Ե. Մինասեանը:  Նպաստած է ժողովուրդի առողջապահական վիճակի բարելաւման: Բովանդակութիւնը ընդգրկած է բժշկութեան վերաբերող յօդուածներ եւ ցուցմունքներ, առանձնայատուկ ուշադրութիւն դարձուցած է մանկապատանեկան տարիքի երեխաներու առողջութեան պահպանման հարցերուն, քննադատած է ծխական հոգաբարձութիւններու եւ քաղաքային վարչութիւններու աշխատելաձեւը եւ գործունէութիւնը: Ծանօթացուցած է հանրութիւնը մարդակազմութեան հարցերուն եւ  միջնադարեան Հայաստանի բժշկական գիտութեան գրականութեան:

15.-  «Նոր սերունդ» (Աթէնք):

Մարզական պատկերազարդ ամսագիր: Լոյս տեսած է 1926-1929: Խմբագիրը եղած է Ա. Տէր Յակոբեանը: Շարունակած է  յունահայ մարզական պարբերականներու աւանդոյթները, լուսաբանած է Հայաստանի եւ այլ երկիրներու մարզական կեանքը եւ գրած է հայ անուանի մարզիկներու մասին: Հանդէսը անդրադարձած է հին աշխարհի մարզական պատմութեան, մարմնամարզի դաստիարակչական եւ առողջապահական բնոյթին, անուանի բժիշկներու եւ մանկավարժներու յօդուածներուն:

(Շար. 1, շարունակութիւնը` յառաջիկայ հինգշաբթի)

ԲԺԻՇԿ ԿԱՐՊԻՍ ՀԱՐՊՈՅԵԱՆ

Բ. Պոլիսէն դուրս հրատարակուած հայկական բժշկական-առողջապահական ժողովրդային գիրքեր

1. Ատամնաբուժական առողջաբանութիւն (Պոսթըն)
Հրատարակուած է 1939-ին: Հեղինակն է տոքթ. Ն.Տ.Ս. Թաշճեանը: Գեղատիպ հատոր մը` 200 էջերով:

2.«Բժշկարան, բժշկական բառարան» (Թիֆլիս)
Հրատարակուած է 1892-ին: Հեղինակ-թարգմանիչն է բժիշկ Լեւոն Տիգրանեանցը:

Բժշկարան, բժշկակն բառարան

3. «Բժշկականութիւն» (Վենետիկ)
Հրատարակուած է 1832-ին Վենետիկ: Հեղինակն է Միքայէլի Ռեստենը:

Բժշկականութիւն

4. «Բժշկականութիւն եւ հասարակութիւն» (Թիֆլիս)
Հրատարակուած է 1904-ին: Հեղինակն է բժիշկ Գ. Մաղաքեանը:

Բժշկականութիւն եւ հաարակութիւն                                        Ժառանգականութիւն եւ դաստիարակութիւն

5. «Ժառանգականութիւն եւ դաստիարակութիւն» (Թիֆլիս)
Հրատարակուած է 1901-ին: Հեղինակն է Ս. Բուդուղեանը:

6. «Ի՞նչ է Սիֆիլիսը» (Փարիզ)
Հրատարակուած է 1927-ին: Հեղինակն է տոքթ. Լ. Գրիգորեանը:

7. «Ինչո՞ւ պիտի չըծխել» (Թեհրան)
Հրատարակուած է 1939-ին: Հեղինակն է տոքթ. Ի. Տէրտէրեանը: Հրատարակուած է նաեւ պարսկերէն:

8. «Կարգադրութիւն առողջութեան» (Երուսաղէմ)
Հրատարակուած է 1871-ին: Հեղինակն է Գէորգ Աւետիսեանը:

Ի՞նչ է սիֆիլիսը                                                    Կարգադրութիւն առողջութեան

9. «Հայ բուսակ կամ հայկական բուսաբառութիւն» (Վենետիկ)
Հրատարակուած է 1895-ին:

10. «Մարդակազմութիւն» (Թիֆլիս)
Հրատարակուած է 1907-ին: Հեղինակն է Զ. Գրիգորեանցը:

Հայ բուսակ                                                                                        Մարդակազմութիւն

11. «Սիֆիլիս, կակուղ շանկր, սուսունակ» (Թիֆլիս)
Հրատարակուած է 1900-ին: Հեղինակն է բժիշկ Պ. Վ. Արծրունին:

12. «Սիֆիլիսը եւ նրա բժշկութիւնը» (Թեհրան)
Հրատարակուած է 1939: Հեղինակն է տոքթ. Ի Տէրտէրեանը:

13.«Տանու բժիշկ կամ հասարակաց բժշկարան» (Թիֆլիս)
Հրատարակուած է 1865-ին: Հեղինակն է Կարապետ Քոչարեանցը:

Սիֆիլիս,Կակուղ շանկր,Սուսունակ                              Տանու բժիշկ

Տնային բժշկարան                                                                      Տնային բժշկարան

14. «Տնային բժշկարան» (Թիֆլիս)
Հրատարակուած է 1903-ին եւ 1904-ին: Հեղինակն է բժիշկ Գ. Բաբեանը:

Փորձանքների առձեռն բժշկարան                                                                                                                                   

15. «Փորձանքների առձեռն բժշկարան» (Թիֆլիս)
Հրատարակուած է 1914-ին: Հեղինակն է Ա.Գ. Եսայեանցը:

(Շար. 2)

ԲԺԻՇԿ ԿԱՐՊԻՍ ՀԱՐՊՈՅԵԱՆ

Գ. Պոլիս հրատարակուած հայկական բժշկական-առողջապահական ժողովրդային պարբերաթերթեր

1. «Աստղիկ արեւելեան»

Հայ իրականութեան մէջ առաջին հայ ամսաթերթը, որ պարբերաբար անդրադարձած է բժշկա-առողջապահական նիւթերու: Եղած է բարոյախօսական, բանասիրական, տնտեսագիտական, բնագիտական առողջապահական ամսաթերթ: Հրատարակուած է 1855-56, ամիսը մէկ անգամ: Խմբագիրը եղած է Գաբրիէլեան Յովհաննէսը: Հրատարակիչը` Պոլսոյ «Մեսրոպեան» ընկերութիւնը: Ունեցած է 16-20 էջ: Տպուած է Յովնաննէս Միւհէնտիսեանի տպարանը: Դադրած է հրատարակուելէ «Մեսրոպեան» ընկերութեան լուծարքով:

2. «Առաջնորդ Առողջաբանութեան»

Բժշկական-առողջապահական հայերէն ամսաթերթ: Հրատարակուած է 1896-98:

3. «Ատամնաբուժ»

Ատամնաբուժական հայերէն ամսագիր: Հրատարակուած է 1922-ին, միայն երկու համար: Ունեցած է ատամնաբուժութեան տեսական եւ գործնական հարցերու եւ հանրամատչելի բժշկա-առողջապահական բովանդակութիւն:

4. «Բժիշկ»

Բժշկական-առողջապահական հայերէն 16-24 էջերով ամսաթերթ: Հրատարակուած է Տրապիզոն, 1911-ին եւ Պոլիս, 1912-14, տնօրէնութեամբ Վահան Ղազարեանի:  Բովանդակութիւնը յատկանշուած է բժշկական զրոյցներով, ազգային հիւանդանոցի լուրերով, հայ բժիշկներու պաշտպանողական եւ թրքական հակահայ խտրականութեան դէմ գրութիւններով: Տպուած է Սեռար եղբայրներու, Օննիկ Արզումանեանի «Արաքս» եւ «Շանթ» տպարաններուն մէջ:

«Բժիշկ» պարբերաթերթ

5. «Բժշկական Տարեցոյց»

Բժշկական, առողջապահական, գիտահանրամատչելի հայերէն 436 էջերով տարեգիրք: Հրատարակուած է 1914-ին, միայն մէկ համար, խմբագրութեամբ բժիշկ Վահան Ղազարեանի: Բովանդակութիւնը կազմուած է բժիշկներու կենսագրականներով, բժշկա-առողջապահական յօդուածներով, բժշկական լուրերով:  Տպուած է «Արաքս» տպարանը:

6. «Գանձ Արհեստից»

Բժշկական, արհեստագործական, երկրագործական հայերէն 8-16 էջերով շաբաթաթերթ: Հրատարակուած է 1885-ին, տնօրէնութեամբ բժիշկ Կ. Ճեռահեանի: Տպուած է «Գանձ լրագոյ» տպարանը:

7. «Գիտական Շարժում»

Գիտական- բժշկական հայերէն ամսօրեայ հանդէս 24-66 էջերով: Հրատարակուած է 1885-87,  խմբագրութեամբ բժիշկ Նազարէթ Տաղաւարեանի: Ունեցած է բնագիտական, կենսաբանական, բժշկական բովանդակութիւն: Տպուած է Նշան Կ. Պէրպէրեանի տպարանը:

8. «Գրպանի Օրացոյց»

Գրպանի օրացոյց, սակայն ունեցած է առողջապահական ուղղուածութիւն: Հրատարակուած է 1903-ին:

9. «Դարման»

Բժշկա-առողջապահական եւ գիտական պատկերազարդ հայերէն 22-24 էջերով ամսաթերթ: Ունեցած է ֆրանսերէն բաժին մը: Հրատարակուած է Պոլսոյ Հայ բժշկական միութեան հովանաւորութեամբ` 1920-22 եւ տնօրէնութեամբ բժիշկ Օննիկ Փափազեանի: Բովանդակութիւնը կազմուած է ընտանեկան, դպրոցական, պատանեկան, եւ երիտասարդական առողջապահական յօդուածներով, ինչպէս նաեւ վարակիչ հիւանդութիւններու, համաճարակներու մասին գրութիւններով եւ համաշխարհային բժշկագիտութեան պատմական տեղեկութիւններով: 1921-ին միանալով «Հայ բուժակ»-ին` կոչուած է «Դարման հայ բուժակ»: Տպուած է Պեճիտեան եղբայրներուն տպարանը:

10. «Դարման Հայ Բուժակ»

Նախորդ անունները եղած են «Դարման» եւ «Հայ բուժակ»: Բժշկական, առողջապահական, գիտական պատկերազարդ հայերէն ամսաթերթ: Հիմնուած է Հայ բժշկական, ատամնաբուժական եւ դեղագործական միութիւններու կողմէ: Հրատարակուած է 1921-22, տնօրէնութեամբ բժիշկ Օննիկ Փափազեանի:

«Դարման» ամսաթերթ

11. «Երջանիկ»

Գրական, գեղարուեստական, բանասիրական, գիտական, առողջապահական, տնտեսական, երգիծական հայերէն տարեգիրք: Հրատարակուած է 1928-67: Երբեմն հրատարակուած տարբեր անուններով` «Երջանիկին տարեցոյցը», «Երջանիկ Զատիկ», «Երջանիկ տարի», «Երջանիկ տարիներ»: Խմբագիր-տնօրէնը եղած է գրող եւ հրապարակախօս Բագրատ Թեւեանը:

12. «Ընդարձակ օրացոյց Սուրբ Փրկչեան ազգային հիւանդանոցի հայոց»

Օրացոյց 172-567 էջերով: Հիմնադրուած է Սուրբ Փրկիչ հայոց հիւանդանոցի տեսչութեան կողմէ,  Պոլսոյ մէջ: Հրատարակուած է 1884-97 եւ 1900-10: Ունեցած է մի քանի խմբագիրներ` Հրանդ Ասատուր, բժիշկ Նազարէթ Տաղաւարեան, Դաւիթ Խաչկոնց, Տիգրան Արփիարեան, Արշակ Ալպոյաճեան: Ունեցած է տոմարային, առողջապահական, վիճակագրական յօդուածներ: Տպուած է Գ. Պաղտատլեանի եւ Հ. Մատթէոսեանի տպարանները:

13. Ընդարձակ տարեցոյց Սուրբ Փրկիչ ազգային հիւանդանոցի հայոց

Բժշկական հայերէն տարեգիրք: Հիմնադրուած է Սուրբ Փրկիչ ազգային հիւանդանոցին կողմէ: Հրատարակուած է Պոլիս, 1925-39, խմբագրութեամբ բանաստեղծ եւ բանասէր Թորոս Ազատեանի: Տպուած է Վ. Տէր Ներսիսեանին տպարանը: Նախապէս կոչուած է`«Տարեցոյց Սուրբ Փրկիչ ազգային հիւանդանոցի հայոց» եւ ետքը` «Ընդարձակ տարեգիրք սուրբ փրկիչ  ազգային հիւանդանոցի հայոց»

14. «Ընդարձակ տարեգիրք սուրբ փրկիչ ազգային հիւանդանոցի»

Բժշկական հայերէն տարեգիրք: Հրատարակուած է Սուրբ Փրկիչ ազգային հիւանդանոցին կողմէ 1943-49: Ունեցած է մի քանի խմբագիրներ`  Արտաշէս Գալփագճեան, Յովսէփ Քէշիշեան, Բաղդասար Մանուելեան, Արփիար Տէր Մարգարեան: Վերջին տարիներուն եղած է պատկերազարդ: Տպուած է Հ. Մատթէոսեանին տպարանը: Յաջորդ անունը եղած է` «Սուրբ Փրկիչ ամսաթերթ, Սուրբ Փրկիչ հայոց հիւանդանոցի»:

15. «Թանգարան Ժողովրդեան»

Բժշկական, առողջապահական հայերէն ամսագիր: Հրատարակուած է 1884-86, խմբագրութեամբ բժիշկ Մանուել Բարունակ Իւթիւճեանի: Տպուած է «Աշճեան» տպարանը:

16. «Ժամանակի Ժողովրդական Տարեցոյցը»

Երգիծական, առողջապահական պատկերազարդ տարեգիրք: Հրատարակուած է 1927-ին երկու հատոր, խմբագրութեամբ «Ժամանակ» թերթի:

17. «Լոյս»

Ազգային հայերէն 4 էջերով հանդէս: Հրատարակուած է 1874-85: Արտօնատէրը եղած է` Հմայեակ Դիմաքսեանը, իսկ խմբագիրը` Մ. Գափամաճեանը եւ ետքը Բիւզանդ Պողաճեանը: Բովանդակութիւնը յատկանշուած է գրական երկերով, բանաստեղծութիւններով, հրապարակախօսութիւններով, բժշկական եւ առողջապահական յօդուածներով:

18. «Կիլիկիա»

Ազգային, առողջապահական, ուսումնական հայերէն օրագիր: Հրատարակուած է 1861-75: 1864-ին դարձած է շաբաթաթերթ` 4 էջերով, «Կիլիկիա, հանդէս բժշկական ուսումնական եւ ազգային» անունով: 1867-ին կոչուած է` «Կիլիկիա, հանդէս միամսեայ առողջական եւ ուսումնական», 48 էջերով:  1909-ի դարձեալ լոյս տեսած է, բայց` միայն 3 համար: 1910-19 լոյս տեսած է միջանկեալ «Փունջ» անունով: Խմբագիրը եղած է բժիշկ Մանուել Բարունակ Ութուճեանը: Տպուած է «Յովհաննէս Միւհէնտիսեան» տպարանը եւ Թ. Տի Վիթճեանին տպարանը:

19. «Հայ Բժիշկ» (Հայ Բուժակ)

Բժշկական եւ առողջապահական պատկերազարթ 24 էջերով հայերէն ամսաթերթ: Հրատարակուած է 1919-ին 13 համար միայն, խմբագրութեամբ բժիշկ Մկրտիչ Գարակէօզեանի: Տպուած է Կ. Քէշիշեանին տպարանը:

Կիլիկիա «հանդէս                                                                                      Հայ բժիշկ» պարբերաթերթ

20. «Հայ Բուժակ»

«Հայ բժիշկ» ամսաթերթին շարունակութիւն, պատկերազարդ բժշկական առողջապահական հայերէն ամսաթերթ: Միանալով «Դարման» պարբերաթերթին` 1921-ին կոչուած է «Դարման հայ բուժակ»: Հրատարակուած է Պոլիս, 1920-23, եւ Աղեքսանդրիա, Եգիպտոս, 1924-25: Հիմնադիրը եղած է բժիշկ Վահան Ալթունեանը, իսկ խմբագիրը` բժիշկ Մկրտիչ Գարակէօզեանը:

Հայ բուժակ

Նպատակը եղած է մատչելի դարձնել բժշկա-առողջապահական գիտելիքները, ընթերցողներուն հաղորդել բժշկագիտական նորութիւններ եւ  հայացնել գիտական լեզուն: Հրատարակած է գիտահանրամատչելի գրականութիւն, ընկերային առողջապահութիւն, կանխարգելիչ բժշկութիւններու եւ վարակիչ հիւանդութիւններու յօդուածներ,  ինչպէս նաեւ` յուշագրութիւններ նշանաւոր բժշկական կազմակերպութիւններու գործունէութեան մասին: Տպուած է Կ. Քէշիշեանին տպարանը:

21. «Մատենադարան Ժողովրդեան»

Առողջապահական հայերէն ամսագիր, 32 էջերով: Հրատարակուած է 1882-85 «Եղիա Տնտեսեանի տպարան»-ը: Խմբագիրը եղած է բժիշկ Մանուէլ Բարունակ Իւթիւճեանը:

22. «Յոյս»

Առողջապահական, գիտական, հայերէն 16 էջերով ամսաթերթ: Հրատարակուած է 1913-14, միայն 12 թիւ, տնօրէնութեամբ  բժիշկ Հ. Պօղոսեանի: Տպուած է «Ժ. Ասատուրեան» տպարանը:

23. «Նոր Դարման»

Բժշկա-առողջապահական հայերէն կիսամսաթերթ: Հրատարակուած է 1935-ին միայն 4 թիւ խմբագրութեամբ Արմենակ Խանճեանի: Հրատարակիչը եղած է Տ. Տէր Սահակեան:

«Նոր Դարման» պարբերաթերթ

24. «Սուրբ փրկիչ` տեղեկատու Պոլսոյ ազգային հիւանդանոցի» Գրական, գեղարուեստական, գիտական, բժշկական տեղեկատու ամսաթերթ: Հրատարակուած է 1949-2013: Բովանդակութիւնը կազմուած է` ազգային հիւանդանոցի առօրեայի, պոլսահայ համայնքի կեանքի, մարդասիրական դերի, առողջ ապրելու կանոններու վերաբերեալ նիւթերով, ինչպէս նաեւ գրական, հայագիտական, հանրագիտական բնոյթի յօդուածներով: Կոչուած է նաեւ «Ամսաթերթ սուրբ փրկիչ հայոց հիւանդանոցի»:

25. «Տարեցոյց սուրբ փրկիչ հիւանդանոցի հայոց» (Պոլիս)

Բժշկական հայերէն տարեցոյց: Հրատարակուած է Պոլիս 1924-ին, մէկ անգամ: Հիմնադիրը եղած է Սուրբ Փրկիչ ազգային հիւանդանոցը, խմբագիրը` Միհրան Չուխաճեան: Տպուած է «Ե. Մ. Սեթեան» տպարանը: Ետքը  կոչուած է`«Ընդարձակ տարեցոյց սուրբ փրկիչ ազգային հիւանդանոցի հայոց»:

26. «Փունջ»

Քաղաքական, ազգային, առողջապահական, գրական հայերէն շաբաթաթերթ, ապա` եռօրեայ, ամէնօրեայ եւ ետքը դարձեալ շաբաթաթերթ: Հրատարակուած է 1866-1908: Տնօրէնը եւ խմբագիրը եղած է Համբարձում Ալաճաճեան, ապա` Սիմոն Ալաճաճեան եւ ետքը` Սիմոն Չեռմլեքեան: Լոյս տեսած է Երուանդ Մինասեանի, Կարապետ Պիպերեանի, Մ. Սարեանի եւ Զարեհ Պէրպէրեանի տպարաններէն:

(Շար. 3)

ԲԺԻՇԿ ԿԱՐՊԻՍ ՀԱՐՊՈՅԵԱՆ

Դ. Պոլիս Հրատարակուած Հայկական  Բժշկական-Առողջապահական Ժողովրդային Գիրքեր

1. «Առողջապահութիւն առտնին եւ ի պէտս ազգ. երկրորդական վարժարանաց»

Հրատարակուած է 1898-ին` հեղինակութեամբ բժիշկ Ն. Տաղաւարեանի, յանձնարարութեամբ Պոլսոյ Ազգ. կեդրոնական վարչութեան Ուսումնական խորհուրդին:

2. «Առողջապահութիւն»

Հրատարակուած է 1915-ին` հեղինակութեամբ տոքթ. Պ. Սերոբեանի:

«Առողջապահութիւն» 1898                                                          «Առողջապահութիւն» 1915

3. «Բնական պատմութիւն, մարդակազմութիւն ու բնախօսութիւն»

Հրատարակուած է 1886-ին: Հեղինակն է տոքթ. Ն. Տաղաւարեանը:

«Բնական պատմութիւն»                                                 «Զուարճալի բժշկութիւն»

4. «Զուարճալի բժշկութիւնը, սալոնի գիրք»

Հեղինակն է Պ. Մ. Քօլօլեանը: Հրատարակուած է 1893-ին:

5. «Ծննդական գործարանք, կազմախօսութիւն, բնախօսութիւն եւ առողջապահութիւն»

Հրատարակուած է 1914-ին:

6. «Պատմութիւն մարդկային պատուաստման»

Հեղինակն է տոքթ. Տիգրան Փէշտիմալճեանը: Հրատարակուած է 1884-ին:

«Ծննդական գործարանք»                                    «Պատմութիւն մարդկային պատուաստման»

«Տարեցոյց բժշկական առողջապահական»

7. «Տարեցոյց բժշկական առողջապահական»

Հրատարակուած է 1914-ին: Հեղինակն է տոքթ. Վահան Ղազարեանը:

1980-ական թուականներէն ետք եւ մինչեւ օրս հայկական սփիւռքի մէջ  հազուադէպ է բժշկական-առողջապահական ժողովրդային պարբերաթերթերու եւ գիրքերու հրատարակութիւնը:

Քալիֆորնիա նահանգին մէջ (ԱՄՆ) հրատարակուած են`

1. «Հայ բուժ», որ բժշկական եռամսեայ հանդէս մըն է (Կլենտէյլ, Լոս Անճելըս): Ան լոյս տեսած է 1992-ին: Խմբագրութեան մաս կազմած են` Ա. Տոնոյեանը, Հ. Այնթապլեանը, Յ. Յարութիւն Սաղրեանը, Վ. Ֆրանգեանը: Հոն կը տպագրուին առողջապահութեան հարցերու նուիրուած յօդուածներ:

2. «Հետեւիր առողջութեանդ», ամսաթերթ (Լոս Անճելըս), կը հրատարակուի «Medic Health Group»-ի «Medic Health Magazine»-ի կողմէ:

2015-ին Պէյրութի մէջ լոյս տեսած է «Զգուշ» բժշկական-առողջապահական պարբերականը` Յակոբ Լատոյեանի նախաձեռնութեամբ: «Զգուշ»-ի մասին անդրադարձած ենք առանձին գրութեամբ մը:

Իսկ ինչ կը վերաբերի բժշկական ժողովրդային գիրքերուն,  հրատարակուած են.

1. «Վկայութիւն եւ պատգամ»

Հեղինակն է բժիշկ Զաքար Մկրեանը: Հրատարակուած է յետմահու, 2006-ին, Պէյրութ, Լիբանան:

2. «Բժիշկին խօսքը»

Հրատարակուած է 2000-ին, Պէյրութ, Լիբանան: Հեղինակն է բժիշկ Կարպիս Հարպոյեանը:

3. «Բժիշկին Բ. խօսքը»

Հրատարակուած է 2010-ին Պէյրութ, Լիբանան: Հեղինակն է բժիշկ Կարպիս Հարպոյեանը:

4. «Բժիշկին Գ. խօսքը» եւ «Բժիշկին Դ. խօսքը»

Հրատարակուած են 2015-ին Պէյրութ, Լիբանան: Հեղինակն է բժիշկ Կարպիս Հարպոյեանը:

Հոս կ՛ուզեմ յիշել, որ սփիւռքի վերոյիշեալ բժշկական-առողջապահական ժողովրդային պարբերաթերթերու եւ գիրքերու կողքին, Հայաստանի մէջ 1880-1980 հրատարակուած են որոշ թիւով ժողովրդային բժշկական պարբերաթերթեր եւ  գիրքեր: Կրցած եմ գտնել անոնցմէ քանի մը օրինակներ:

Ա. Հայաստան հրատարակուած առողջապահական-բժշկական ժողովրդային  պարբերաթերթեր

1. «Առողջապահական թերթ»

Բժշկական-առողջապահական միամսեայ թերթ: Լոյս տեսած է Երեւան, 1881-1884: Խմբագիրը եղած է Լեւոն Տիգրանեանը: Յօդուածներ գրած են ժամանակի ականաւոր բժիշկները: Թարգմանութիւններ կատարուած են ռուսական եւ եւրոպական բժշկական հանդէսներէ: Թերթը տարածուած է Երեւանի, Մոսկուայի, Թիֆլիսի եւ Իրանի մէջ, ինչպէս նաեւ` ուրիշ հայաբնակ վայրերու մէջ:

«Առողջապահական թերթ»

2. «Մալարիա»

Գիտական-հասարակական հանդէս: Հրատարակուած է Երեւան, 1920-ին: Խմբագիրները եղած են բժիշկներ` Լ. Յովհաննէսեանը եւ Աբգար Իսահակեանը:

3. «Բժշկական հանդէս»

Հրատարակուած է Երեւան, 1927-ին:

Աւելցնենք, որ մեծ թիւով մասնագիտական բժշկական պարբերաթերթեր հրատարակուած են բժիշկներու համար, վերջին 30 տարիներու ընթացքին, Երեւանի մէջ: Այս պարբերաթերթերէն են` «Նարեկ», «Բամբեր ստամոքսի եւ դիմածնօտին վիրաբուժութեան», «Բժշկութիւն, գիտութիւն եւ կրթութիւն», «Գիտաբժշկական հանդէս», «Դեղեր եւ բժշկութիւն», «Էրեբունի բժշկագիտական լրաբեր», «Նոր հայկական բժշկական հանդէս», «Հայաստանի կենսաբանական հանդէս», «Հայաստանի վիրաբուժութեան լրաբեր», «Տեսական եւ գործնական բժշկութեան հանդէս», «Արիւն»:

«Նարեկ» պարբերաթերթը հրատարակուած է Երեւան, բժիշկ Յարութիւն Մինասեանին կողմէ, 1992-ին: Շարունակուած է մինչեւ 1998: Ունեցած է 79 թիւ: Ան եղած է գիտահանրամատչելի ամսաթերթ:

Բ. Հայաստան հրատարակուած բժշկական-առողջապահական ժողովրդային գիրքեր

1. «Ատամներ եւ նոցա առողջապահութիւնը»

Հրատարակուած է Երեւան, 1899-ին: Հեղինակն է Մ. Մ. Մարգարեանցը:

2. «Մարդակազմութիւն»

Հրատարակուած է Երեւան, 1881-ին: Հեղինակն է բժիշկ Լեւոն Տիգրանեանցը:

«Ատամներ եւ նոցա առողջապահութիւնը»                                «Մարդակազմութիւն»

3. «Մարդակազմութիւն»

Հրատարակուած է Երեւան, 1923-ին: Հեղինակն է բժիշկ Վահան Արծրունին:

4. «Ռուս-լատին-հայերէն բառարան բժշկութեան»

Հրատարակուած է Երեւան, 1924-ին: Հեղինակն է բժիշկ Վահան Արծրունին:

5. «Ֆիզիոլոգիա»

Հրատարակուած է Երեւան, 1923-ին: Հեղինակն է բժիշկ Արշակ Յակոբեանցը:

6. «Բժիշկի նամակները երիտասարդ մօրը»

Հրատարակուած է Ալեքսանդրապոլ, 1898-ին: Գերմաներէնէ հայերէնի թարգմանած է տիկին Զապէլ Չիլինկարեանը: Հեղինակն է բժիշկ Վիլհելմ Պլատը:

«Մարդակազմութիւն»                              «Ռուս-լատին-հայ բժշկագիտական բառարան»

«Ֆիզիոլոգիա»                                                        «Բժիշկի նամակները երիտասարդ մօրը»

7. «Կիրակուայ հանգստութիւնը եւ նրա նշանակութիւնը առողջութեան համար»

Հրատարակուած է Վաղարշապատ, 1888-ին: Հեղինակն է բժիշկ Մ. Զարգարեանցը:

«Կիրակուայ հանգստութիւնը»

«Հորիզոն գրական», 8 սեպտեմբեր 2017
Վերանայուած` 8 նոյեմբեր 2017
Ասպարէզ

——————-

Աղբիւրներ`

1. Հայ բժշկական թանգարան, Երեւան:
2. Հայ բժշկական պատմութեան թանգարան, Երեւան:
3. Մինասեան Յարութիւն, «Հայ բժշկական պարբերական մամուլն աշխարհում», 1855-2000, Երեւան:
4. Մինասեան Յարութիւն, Օսմանեան կայսրութիւնում, Թուրքիայի Հանրապետութիւնում եւ յարակից տարածքներում բռնաճնշումների եւ ցեղասպանութեան ենթարկուած հայ բժիշկներ, Երեւան, 2014:
5. Նարդունի Շաւարշ, «Բժշկական նոր գիրքեր», «Հայ բուժ», Փարիզ, մարտ 1938:
6. Շառոյեան Լեւոն, «Ո՞ւր Է սփիւռքահայ բժշկական գրականութիւնը այսօր», «Ազդակ» եւ «Ասպարէզ» թերթեր, 2013:
7. «Ուիքիփետիա», «Հայկական բժշկական մամուլ»:
8. Armenian information medicine.
9. Armmedicine.com.

(Շար. 4 եւ վերջ)

Եկէ՛ք` հաւաքական պտոյտի մը ձեռնարկենք դէպի ԺԹ. դարու կէսերը:

Քալենք ժամանակին հակառակ ուղղութեամբ, երթանք մինչեւ 150-160 տարի ետ:

Մտնենք Օսմանեան կայսրութեան մայրաքաղաքին դռներէն ներս ու շրջինք հայահոծ թաղամասերը` Գումգաբու, Սամաթիա, Պէշիկթաշ, Բերա, Օրթագիւղ, Խասգիւղ, Կէտիկփաշա, Գատըգիւղ կամ Սկիւտար:

Ականատես ըլլանք այն մեծ խմորումներուն, արտաքին ազդակներու եւ պատմաքաղաքական իրադարձութեանց արդիւնք, որոնք կը պատրաստէին արեւմտահայոց Զարթօնքի շրջանը:

Այդ օրերու Պոլիսը, ինչպէս` աւելի վերջուան շրջաններունը, դա՛րձեալ պիտի հմայէ մեզ: Ձգողական ուժ մը ունի ան: Մեր աչքերը ո՛ւր որ ալ յառենք, խանդավառիչ նորութեան մը, բարեփոխութեան մը ականատեսը պիտի ըլլանք, եւրոպականացման շունչ մը պիտի զգանք մեր ծոծրակին վերեւ:

Ամէնէն առաջ պիտի նկատենք, որ Ազգ. պատրիարքարանը կ’եռեւեփի ներքին բարեշրջումներու տենդով մը: Ազգին ղեկը տակաւ կը խլուի մեծահարուստ ու ազդեցիկ ամիրաներու ձեռքէն ու կը յանձնուի Եւրոպա ուսանած ու Պոլիս վերադարձած լուսամիտ տարրերու, որոնք հիմա ո՛չ միայն արեւմտեան յառաջապահ գաղափարներով կը վերանորոգեն մեր կեանքը, այլեւ ձեռնամուխ կ’ըլլան պատրաստելու մեր այնքա՜ն փայփայած Ազգ. սահմանադրութիւնը: Սուլթանը կը վաւերացնէ զայն 1863-ին:

Ակնբախ այլ երեւոյթ մը կրթական կեանքին արագ զարգացումն է, որ իր ճամբան կը հարթէ դէպի կատարելագործում: Մայրաքաղաքին հայաբնակ իւրաքանչիւր թաղը ունի այլեւս իր ծխական դպրոցը: Լեզուական բարեշրջումը ակնյայտ է: Թրքախօսութեան մոլութիւնը քիչ-քիչ կը նահանջէ ու հայերէն լեզուն կը սկսի վերագտնել իր պատուոյ տեղը տուներուն մէջ ու մարդոց շրթներուն վրայ:

Հայկական տպարաններ կը բացուին ամէն դի: Արապեաններու եւ Միւհէնտիսեաններու զարգացուցած այս արհեստը կ’ունենայ իր արժանաւոր յաջորդները: Օգտաւէտ ու դաստիարակիչ այլաբնոյթ հայատառ գիրքեր, գեղակազմ ու ճաշակաւոր տպագրութեամբ, կ’ողողեն շուկան: Զարկ կը տրուի թարգմանական գրականութեան, որ իր երկարաձգումը կ’ունենայ մինչեւ Զմիւռնիա: Կեանքի կը կոչուին տոհմիկ արժէքներու պաշտպան տասնեակ ընկերակցութիւններ, որոնք կը հրահրեն ազգային գիտակցութիւնը:

Գրաբարն ու աշխարհաբարը կը ճակատին իրարու հետ: Նախնեաց դասական բարբառը ի զուր կը փորձէ վերընձիւղիլ քանի մը մաքրակրօններու անկարելի ճիգերով, մինչ աշխարհաբարը օրէ օր կը շահի լայնախարիսխ ժողովրդականութիւն ու հիմք:

Մամուլն ու հրապարակագրութիւնը կու տան իրենց երախայրիքը: Ժողովուրդը հետզհետէ կը վարժուի թերթ կարդալու: Երկու համբաւաւոր լրագիրներ կ’իշխեն հրապարակին վրայ. Կարապետ Իւթիւճեանի «Մասիս»-ը (1852-էն) եւ Յարութիւն Սվաճեանի «Մեղու»-ն (1856-էն): Բայց ասոնց կողքին, անպակաս են միշտ տարաբնոյթ այլ պարբերականներ եւս, գունագեղ անուններով. Յովհաննէս Տէրոյենցի պահպանողական «Երեւակ»-ը, «Արեւելեան դար»-ը, «Կիլիկիա»-ն, Ալէաթճեան Գրիգորիս վարդապետին «Պեգասեան թռչնիկ»-ը, Էլպիս Կեսարացեանի կնոջական «Կիթառ»-ը, «Քնար Հայկական», «Բանասէր», «Ժամանակ» եւ «Սէր» պարբերականները, «Զեփիւռ Հայրենեաց»-ը, «Ծիածան»-ն ու «Ծիլն Աւարայրի»-ն, աւետարանականներու «Աւետաբեր»-ը: Յետոյ, 1866-ին, պիտի յայտնուին երկու կարեւոր այլ լրագիրներ եւս` Կարապետ Փանոսեանի հայատառ թրքերէնով «Մանզումէի էֆքեար»-ը եւ Համբարձում Ալաճաճեանի «Փունջ»-ը, որոնք պիտի շարունակուէին մինչեւ 1908-ի սահմանադրութեան շրջանը:

Ակներեւ է, որ մտաւորական փայլուն խաւ մը իր հովանիին տակ առեր է համայնքին մշակութային կեանքը: Գրիգոր Օտեան, Նահապետ Ռուսինեան, Աղաթոն եղբարք, Նիկողայոս Զօրայեան, Նիկողոս Պալեան, Թովմաս Թերզեան, Մկրտիչ Աճեմեան, Սրապիոն Հեքիմեան, Սրապիոն Թղլեան, Խորէն Նարպէյ, Յովհաննէս Հիսարեան, Պուէտ Խաչատուր Միսաքեան, Արմենակ Հայկունի եւ Ծերենց տիրական կամ ծանօթ անուններ են: Պատանի Պետրոս Դուրեանն ալ կը պատկանի այս ժամանակաշրջանին ու ան, շուտով, թուղթին պիտի յանձնէ իր զմայլելի քերթուածները:

Թատրոնը իր հմայքին տակ կը պահէ ժողովուրդը: Թատերագիրներ ու դերասաններու աշխուժ խումբեր կը յայտնուին հետզհետէ: «Արեւելեան թատրոն»-ը իր առաջին վարագոյրը կը բանայ 1861-ին, բեմ հանելով դերասանախումբ մը, որուն մէջ են` Ստեփան Էքշեանն ու Յովհ. Աճեմեանը, Մարտիրոս Մնակեանն ու Թովմաս Ֆասուլեաճեանը, Սերովբէ Պենկլեանն ու Յակոբ Վարդովեանը, Պետրոս Մաղաքեանն ու Արուսեակ Վալիտէեանը, Դաւիթ Թրեանցը եւ ուրիշներ: Նոյնիսկ զուտ թատերական թերթ մը կը հրատարակուի, «Մուսայք Մասեաց»:

Եւ այս բոլորին մէջ` Իտալիայէն վերադարձած երեսնամեայ կիրթ երիտասարդ մը, Զարթօնքի յեղաշրջումներով խանդավառ, կ’երթեւեկէ տունէ տուն, դպրոցէ դպրոց, թատրոնէ թատրոն` քնարը ձեռքին ու մատները անոր լարերուն վրայ:

Ուսուցիչ մըն է ան ասպարէզով, երդուեալ սպասարկու մը Հայկազեան լեզուին: Բայց միաժամանակ` միութիւն եւ եղբայրութիւն քարոզող դրօշակիր մը, որ հաշտարար լուծումներ կ’որոնէ հայ ազգը երկուքի բաժնած դաւանական երկպառակութիւնները բառնալու համար:

Զէյթունի 1862-ի ապստամբութիւնը թունդ հաներ է այս քերթողին սիրտը: Եւ ուստի, գաւառն ու մայրաքաղաքը ցնցող այդ արտակարգ եղելութեան ձօներ է ան շարք մը ոգեշունչ բանաստեղծութիւններ, որոնք երգի վերածուեր են, շահեր են լայն ժողովրդականութիւն, հռչակ ապահովեր են իրեն:

Մեր անցեալի դիւցազնական պատմութիւններէն թատրերգութիւններ ալ հիւսեր է այս երիտասարդ մտաւորականը: Յաջողեր է քանիցս բեմ ալ բարձրացնել զանոնք` հանդիսատես բազմութիւնները ազգային իտէալներու շուրջ համախմբելու, սերունդները ազնուացնելու առաջադրանքով:

Բայց, ափսո՜ս, մահացու հիւանդ է այս տղան: Կուրծքին տակ բոյն դրած է անիծեալ թոքախտը: Կաթիլ-կաթիլ կը ծիւրի, տակաւ կը շիջի իր հոգիին կրակը:

ՄԿՐՏԻՉ ՊԷՇԻԿԹԱՇԼԵԱՆն է ան:

Ծնած` 1828-ին, մահացած` 1868-ին:

Բոլորանուէր գործունէութեան մը խորհրդանիշը, որմէ արձագանգներ կը հասնին ինծի մէկուկէս դարու հեռաւորութենէն…

Մօտաւորապէս 40 տարի անցեր է իմ մանկութեան այն երանելի օրերէն, երբ մեր նախակրթարանի հայերէնի ուսուցիչը կը հրահանգէր մեզի անգիր արտասանել մայրենի լեզուի «Շողական» դասագրքին մէջ տեղ գտած սա՛ տողերը.

«Ո՛չ փող զարկինք, ո՛չ արձագանգ լեռնասոյզ,
Սարէ ի սար չարաշշուկ տարին լուր,
Ու չերգեցինք ողբոց երգեր սրտայոյզ`
Երբ պատանւոյն բացինք մռայլ փոսին դուռ»:

Ամբողջ բանաստեղծութիւնը գրաբարախառն բառերով հիւսուած էր, ու մեր պատանեկան ուղեղներուն համար դժուար ըմբռնելի էին «լեռնասոյզ», «չարաշշուկ», «սրտայոյզ» եւ նմանօրինակ բարդ բառերը…

Բայց զարմանալին այն է, որ մինչեւ այսօր չեմ մոռցած վերի տողերը: Իմ մտքին մէջ անոնք քանդակուած կամ դրոշմուած են անջնջելիօրէն: Նոյնիսկ աղօտ կերպով կը յիշեմ մեր ուսուցչին տուած բացատրութիւնները. Կիլիկիոյ լեռներուն վրայ` Զէյթունի մէջ, հայերը ապստամբած էին օսմանեան պետութեան դէմ, նահատակներ տուած էին, ու հիմա` այդ նահատակներէն մէկուն (պատանիի մը) թաղումն է, որ կը կատարուէր առա՛նց փողի, առա՛նց ողբի, անշշո՛ւկ: Թաղման մասնակիցները համոզուած էին, որ իրենց նահատակ ընկերը անմահ է, որովհետեւ «վասն հայրենեաց» զոհուած էր ան: Բնութիւնն ու շրջապատն ալ մասնակից էին այս արտասովոր յուղարկաւորութեան եւ սուգին.

«Գիշերական մունջ ստուերներ շուրջ կային,
Երբ հրացանի կոթով զհող փորեցինք,
Լուսին միայն դողդոջ շողայր մեր գլխին,
Սուգ էր պատեր զդաշտ, բլուր եւ երկինք»

Բանաստեղծութիւնը խորագրուած էր` «Թաղումն քաջորդւոյն»:

Մանկական մեր երեւակայութեան համար բաւական մռայլ նիւթ մըն էր ասիկա:

Ո՞վ էր հեղինակը այս բանաստեղծութեան.  Մկրտիչ Պէշիկթաշլեանը:

Մեր դասագրքին մէկ անկիւնը տպուած սեւ-ճերմակ լուսանկար մը ցոյց կու տար արդէն այս հեղինակին դիմագիծը: Լայն  ճակատով ու թեթեւ մօրուքով տիպար մը:

Մեր ուսուցիչը չէր մոռնար նաեւ յիշեցնել մեզի, որ  պոլսեցի այս բանաստեղծը մահացած էր «թոքախտ» կոչուած անբուժելի հիւանդութեան մը պատճառով:

Թոքա՞խտ: Մենք այդ օրերուն դեռ գաղափար չունէինք թոքախտին կամ անոր զոհ գացած հայ բանաստեղծներուն մասին: Քանի մը տարի պիտի սահէր-անցնէր, որպէսզի հետզհետէ աւելի գիտակից դառնայինք, սորվէինք, որ թոքախտի զոհերուն շարքին էին` Պետրոս Դուրեան մը, Մեծարենց մը, Տէրեան մը, ԶարիՖեան մը…

Շատ աւելի ուշ, օր մը, ցնցումով պիտի կարդայի Անդրանիկ Ծառուկեանի հետեւեալ անմոռանալի խօսքը.«Հայ գրականութիւնը ունի երկու թշնամի` թուրքը եւ… թոքախտը»։

(Շար. 1 )

ԼԵՒՈՆ ՇԱՌՈՅԵԱՆ

Պէշիկթաշլեանի Կենդանագիրը

«Կենդանագիր» բառը մեր օրերուն գործածական չէ այլեւս: Նոյնիսկ անըմբռնելի է: Բայց եթէ պրպտել ուզենք ԺԹ. դարուն պատկանող գրական գործեր կամ հրատարակութիւններ, յաճախ մեր դիմաց պիտի ցցուի այս մեռեալ բառը: «Կենդանագիր»: Գրողի մը կամ ոեւէ անձի մը կենդանագիրը:

«Կենդանագիր», ուրեմն, պարզապէս կը նշանակէ…դիմանկար: Լուսանկարիչի մը կողմէ կենդանի նկարուած, բնական ու հարազատ գիծերով արտայայտուած դիմապատկեր:

Ու հիմա հարց տանք հնաբոյր ոճով.– Պէշիկթաշլեան քանի՞ կենդանագիր ունի արդեօք:

Ինծի կը թուի, թէ հազիւ 3 լուսանկար ունի ան: Երկուքը դիմանկարներ են, իսկ երրորդը` գրեթէ ամբողջ հասակով նկարուած պատկեր, մինչեւ ծունկերը: Այս վերջինը Պոլսոյ նշանաւոր Ապտիւլլահ(եան) եղբայրներու լուսանկարչատան մէջ քաշուած է, հաւանաբար 1864-ին: Եւ այս երեքն են, որ իր մասին խօսող յօդուածներուն կը կցուին տեւաբար` ցոլացնելով  փափկակազմ դիմագիծ մը, որուն ետին թաքնուած են «մտերմութիւն, սէր, կրակ ու բոց», ինչպէս պիտի գրէր ի՛նք իսկ` «Առ զեփիւռն Ալէմտաղի» քերթուածին տողերուն մէջ:

Արշակ Չօպանեան (1872–1954), որ Պէշիկթաշլեանի մահէն շուրջ քառասուն տարի ետք` 1907-ին,  առաջին ամբողջական ուսումնասիրութիւնը լոյս ընծայեց անոր մասին, բանաստեղծին դէմքը կ՛ուրուագծէ հետեւեալ տողերով.

– Զինքը  ճանչցողները կը նկարագրեն զայն` միշտ գունատ, ուսերը ցցուած, մսկոտ, ամառ-ձմեռ վիզը բուրդէ շալով մը փաթթուած ու կուրծքը միշտ չարագուշակ հազով մը պատռտուած: …Միջահասակ էր, բարակ մարմնով մը, որուն վերեւ կը կանգնէր անհամեմատականօրէն մեծ գլուխ մը: Դէմքը մսազուրկ էր, ցամքած, դալկագոյն, եւ անոր վրայ կը ցցուէր քիթ մը` չափազանց հայկական: Մութ շագանակագոյն երկայն գանգուր մազեր կը շրջանակէին լայն գմբէթարդ ճակատ մը, զոր գանկին առաջամասը մերկացնող փոքրիկ ճաղատութիւն մը ա՛լ աւելի կ՛ընդլայնէր: Աչքերը` սեփ-սեւ, մանր, տարտամօրէն շիլ, բայց տարօրինապէս սուր ու հրուտ. ցանցառ մօրուք մը շագանակագոյն, մերկ այտերէն հեռու` կզակին վրայ բուսած, բաւական լայն կիսաբոլորակով մը կը պատէր այդ դէմքը, որուն վրայ բարակ շրթներ` բարակ պեխերով պսակուած, տոհմիկ նրբութեան նոթ մը կը դնէին:

Եւ սակայն այդ խարխուլ ու զաղփաղփուն մարմնին մէջ բնութիւնը դրած էր ամէնէն կրակոտ ու միանգամայն ամէնէն գողտրիկ հոգին, այդ աններդաշնակ ու մահագոյն դէմքին ետեւ` ամէնէն շնորհալի եւ ամէնէն կենդանի միտքը: Իր անձէն արտաշնչուող բարոյական հրապոյրը անդիմադրելի էր:

Պէշիկթաշլեանի դիմանկարին նայելով` զայն պատկերել փորձած է նաեւ պոլսահայ գրագէտ Ռ. Հատտէճեան.

– …Կը տեսնենք նիհար մարմնի մը վրայ բաւական խոշոր գլուխ մը, շատ պայծառ ու լայն, բաց ճակատով: Ճակտին վրայ մազերը բաւական նահանջած են: Ատոր փոխարէն, գեղեցիկ մօրուք մը կը շրջապատէ ծնօտին վարի մասը, զատուելով մօրուքի փոքրիկ ուրիշ կտորէ մը, որ նստած է վարի շրթունքին վրայ: Նուրբ ու գեղեցիկ պեխ մը մասնաւոր գեղեցկութիւն մը կու տայ դէմքին: Երկու գեղեցիկ աչքեր կը նային դէպի մեր աջ կողմը: Մազերուն ու մօրուքին միջեւ կը տեսնուի իր աջ ականջը, որ բաւական մեծկակ է: Իսկ ձախ կողմի ականջը մնացած է միւս կողմը, չի տեսնուիր: Երկու թեւերը վար կախուած են: Հանդարտ ու իմաստուն մարդու երեւոյթ ունի («Պտոյտ հայ գրականութեան քուլիսներուն մէջ», Բ. հատոր, 2007, Պոլիս):

Ես եւս, հիմա, հանդարտ ու երկարօրէն կը դիտեմ բանաստեղծին կենդանագիրները: Սակայն բնաւ չեմ համոզուիր «անհամեմատականօրէն մեծ գլուխ մը» կամ «բաւական խոշոր գլուխ մը» բնորոշումներուն:

Գանկաբան չեմ, բայց կը խորհիմ, որ մայր բնութիւնը համաչափ ու հաւասարակշռուած բնականոն ֆիզիքականով մը օժտած էր Պէշիկթաշլեանը: Զարտուղի կամ արտասովոր ոչի՛նչ կայ իր կազմին մէջ:

Կը հրաւիրեմ իմ ընթերցողներս, որ լա՛ւ զննեն թոքախտաւոր հէգ բանաստեղծին հասակաւոր լուսանկարը:

Պէշիկթաշլեան Անբա՞խտ Էր, Թէ՞ Բախտաւոր

Շատեր պիտի մտածեն թերեւս, որ Մկրտիչ Պէշիկթաշլեան անբախտ գրող մըն էր, որովհետեւ մահացաւ երիտասարդ հասակին, հազիւ 40 տարեկանին, առանց իրագործելու իր կեանքին մեծ երազները:

Այո՛, 40 տարին կարճ եւ անբաւարար կեանք մըն է:

Միւս կողմէ սակայն, եթէ այս նիւթը քննենք թաւալող ժամանակին անհունութեան ընդմէջէն, այն ատեն պիտի համարձակինք ըսել որ Պէշիկթաշլեան բախտաւոր բանաստեղծ մը եղաւ: Որովհետեւ, հակառակ իր գրական համեստ վաստակին (գրած է ընդամէնը 50 քերթուած), ան իր մահէն ետք մի՛շտ ալ պահեց մնայուն եւ պատուաւոր տեղ մը Զարթօնքի շրջանի մեր գրողներու հոյլին մէջ:

Կրնանք ըսել, որ ան բնաւ չմոռցուեցաւ: Իր յիշատակը բնաւ չթառամեցաւ: Ընդհակառակն, իր գործերը բազմիցս տպուեցան տարբեր քաղաքներու մէջ` Պոլիս, Փարիզ, Թիֆլիս, Նիւ Եորք, Երեւան, Վենետիկ, Պէյրութ, Հալէպ` բազմահազար օրինակներով: Իր մասին լուրջ մենագրութիւններ գրի առնուեցան ու դեռ ալ կ՛առնուին:

Ճիշդ է, որ Պէշիկթաշլեան հրատարակեալ հատոր չունեցաւ իր կենդանութեան: Քերթուածներէն ոմանք թէեւ տպուեցան ժամանակակից մամուլին մէջ, բայց գործերուն մեծ մասը մնաց անտիպ:

Իր հեղինակային Ա. գիրքը լոյս ընծայուեցաւ մահէն կարճ ժամանակ անց, 1870-ին, Պոլիս, իր մտերիմ գրչեղբօր` վիպագիր Ծերենցի (բժ. Յովսէփ Շիշմանեան, 1822–1888) յառաջաբանով եւ խմբագրութեամբ: Հատորը, որ տպագրուեցաւ Մուրատ-Ռափայէլեան վարժարանի նախկին սաներու ընկերակցութեան նախաձեռնութեամբ, կը կոչուէր «Մատենագրութիւնք Մ. Պէշիկթաշլեանի»: Այստեղ ի մի բերուած էին քերթողին բանաստեղծութիւնները, ճառերն ու թարգմանութիւնները: Գիրքը վաճառքի դրուեցաւ ընկերակցութեան նոյն տարուան հացկերոյթին, եւ հասոյթը յանձնուեցաւ ողբացեալին անապաւէն մօրուին:

Աւելի քան երեսուն տարի անց, 1903-ին, բանաստեղծին յիշատակը այս անգամ վերակենդանացաւ կովկասահայ շրջանակներու մէջ, երբ անոր քերթուածներու մէկ ժողովածուն (Պոլիս տպուածին կրկնօրինակը) լոյս տեսաւ Թիֆլիս, պատմաբան Լէոյի ընդարձակ յառաջաբանով: Այստեղ Լէօ երկարօրէն կը խօսէր Մխիթարեաններու ստեղծած գրական-մշակութային մթնոլորտին մասին ու նկատել կու տար, որ Պէշիկթաշլեան, իբրեւ բանաստեղծ, քալեց Ալիշանի ուղիէն` իր քնարով արձագանգ տալով մեր ամենանուիրական ձգտումներուն:

Յաջորդ տարի, 1904-ին, այս անգամ ալ Չօպանեանն էր, որ Փարիզի մէջ տպեց «Մկրտիչ Պէշիկթաշլեանի  քերթուածներն ու ճառերը» խորագրեալ ժողովածու մը, ուր «Անահիտ»-ի անխոնջ խմբագիրը, բնագիրներուն դիմաց, արձակունակ աշխարհաբարի վերածեր էր Պէշիկթաշլեանի գրաբար բոլոր բանաստեղծութիւնները, ճշդումներ կատարեր էր այդ բնագիրներուն մէջ եւ խնամեալ ծանօթագրութիւններով կամ լուսաբանութիւներով ճոխացուցեր էր հատորը:

Բայց Չօպանեան չբաւականացաւ այսքանով: Ան շարունակեց իր գլուխը հակել Պէշիկթաշլեանի վաստակին վրայ, լիառատ մանրամասնութիւններ ժողվեց անոր կեանքին ու լայնածիր գործունէութեան մասին ու ի վերջոյ, 1907-ին, առանձին հատորով Փարիզի մէջ ի լոյս ընծայեց այն շահեկան մենագրութիւնը, որ իր տեսակին մէջ «առաջին» մըն էր, –«Մկրտիչ Պէշիկթաշլեանի կեանքն ու գործը»: Այս ուսումնասիրութենէն քանի մը ընդարձակ գլուխներ նախապէս (1905-ին) երեւցած էին Թիֆլիսի «Մուրճ» ամսագրին մէջ: Ակնյայտ էր, որ Չօպանեան մասնայատուկ սէր մը ունէր Պէշիկթաշլեանի նկատմամբ` առանց զայն անձամբ ճանչցած ըլլալու, առանց նոյնիսկ անոր ժամանակակիցը ըլլալու:

Մինչեւ Մեծ Եղեռն ու անկէ ալ ետք, պոլսահայութիւնը չմոռցաւ իր ծոցէն ծնած այս տաղանդաւոր բանաստեղծը: Երբեմն ուխտի այցեր կազմակերպուեցան դէպի անոր շիրիմը: Պոլսեցի Զարդարեան Վահան եւ Պիմէն գրավաճառ եղբայրները կողքի մը տակ մէկտեղեցին անոր թատերախաղերը (1909): Յետոյ, Առաքել Պիպէռճեան (1854–1923, գրաբարագէտ Յակոբ Գուրգէնի եղբայրը) 1914-ին, միշտ Պոլսոյ մէջ, պատրաստեց ու հրատարակեց «Յուշարձան Մ. Պէշիկթաշլեանի» խորագիրով նոր մենագրութիւն մը, տեսակ մը երախտագիտական տուրք, որ անգամ մը եւս լուսարձակ կը բանար բանաստեղծին կեանքին ու գրական բերքին վրայ:

Ամէն ոք պիտի զարմանայ սակայն, եթէ յայտնեմ, որ այդ միեւնոյն ժամանակաշրջանին Պէշիկթաշլեանի գործերը տպուեցան նաեւ Նիւ Եորքի մէջ, տեղւոյն երբեմնի «Կոչնակ» շաբաթաթերթին նախաձեռնութեամբ: «Տաղք եւ թատերգութիւնք Մկրտիչ Պէշիկթաշլեանի», 1917, 560 էջ («Կոչնակ» հրատարակչական Ընկ.):

Ուշադրութի՜ւն թուականին – 1917: Մեծ Եղեռնի տարիներն էին, ու տակաւին Հայաստանի Հանրապետութիւնն իսկ ստեղծուած չէր: Մեր ժողովուրդին կէսը յուղարկաւորը դարձեր էր միւս կէսին: Ու ճիշդ այդ օրերուն, ովկիանոսներէն անդին, Նիւ Եորքի մէջ, կը տպուէր կէս դար առաջ մահացած բանաստեղծի մը ստուար հատորը:

Խիզախութի՞ւն կոչենք այս արարքը, թէ՞ խենթութիւն:

– Խենթութիւն` Ամերիկայի մէջ:

Համացանցը օգնեց ինծի, որպէսզի գտնեմ «Կոչնակ» թերթի 1917-ի թուայնացուած հաւաքածոն, պրպտումներ կատարեմ հոն ու տեղեկութիւններ քաղեմ Նիւ Եորքի վերոնշեալ հրատարակութեան մասին.

Ի սկզբանէ, «Կոչնակ» քանի մը անգամ ծանուցած է, թէ շուտով լոյս պիտի ընծայէ Պէշիկթաշլեանի գործերու ժողովածուն: Եւ խթանելու համար հրատարակելի գիրքին վաճառքը, ան իր ընթերցողներուն առաջարկած է կանխօրօք վճարել սակագինին կէսը` 1 տոլար եւ 15 սէնթ, փոխարէնը խոստանալով բաժանորդներուն անունները առանձին ցուցակով մը տպագրել հատորին վերջաւորութեան, «որպէսզի անոնք յաւերժանան իբրեւ սատարողներ Պէշիկթաշլեանի անմահ գործերուն վերակենդանութեանը»…: Հրատարակիչները գիտակից էին, որ այս գործը գլուխ կը հանէին «այնպիսի ժամանակի մը մէջ` երբ հայուն թշնամին գոռոզաբար կ՛ենթադրէ, թէ մեզ բնաջնջած է. ճիշդ այն ատեն մենք պիտի նոր կենօք [= կեանքով] յարուցանենք հայրենասիրութեան եւ եղբայրութեան քնարերգակին հոգեշունչ երգերը» («Կոչնակ», Նիւ Եորք, 10 փետրուար 1917):

Ճիշդ ամիս մը անց, մարտ 10-ի թիւով, «Կոչնակ» կ՛աւետէր, թէ արդէն լոյս տեսած էր Պէշիկթաշլեանի հատորը: Խմբագրական իր սիւնակին մէջ ան խանդավառօրէն կը գրէր, որ մօտաւորապէս 500 գրասէրներ շուտափոյթ ընդառաջեր էին թերթին կոչին ու առաջուց բաժանորդագրուեր գիրքին: «Ժողովրդային այս հնչուն համակրութիւնը,- կը գրէր թերթը,- ապացոյց մըն է, թէ Ամերիկայի հայ գաղութը Ատլանտեանի այս հեռաւոր ափերուն վրայ դեռ վառ կը պահէ իր սրտին մէջ գուրգուրանք մը իր ազգային մշակոյթին եւ իր դասական գրականութեան նկատմամբ»:

Անկարելի է չմտածել. – Հայ գիրքի ամերիկաբնակ հի՜նգ հարիւր բաժանորդ: 1917-էն մինչեւ մեր օրերը որքա՜ն այլասերած է հայութիւնը, որքա՜ն բան փոխուած է հայ մարդուն` «իր ազգային մշակոյթին եւ իր դասական գրականութեան նկատմամբ» վերաբերմունքին մէջ…

(Շար. 2)

ԼԵՒՈՆ ՇԱՌՈՅԵԱՆ

Կրնանք անվարան պնդել, որ բաւական կոկիկ գրադարան մը կարելի է կազմել` քով-քովի բերելով այն բոլոր նիւթերը, որոնք կը խօսին Պէշիկթաշլեանի մասին. գիրքեր, ուսումնասիրութիւններ, ակնարկներ, վկայութիւններ, յուշեր, արժեւորումներ, վիտէօ- ժապաւէններ, պատկերասփիւռային յայտագիրներ եւ այլն, եւ այլն:

Օրինակ, Յակոբ Օշական 100 էջի չափ նուիրած է անոր` իր «Համապատկեր»-ի Բ. հատորին մէջ (Երուսաղէմ, 1953), քիչ մը դժուար ընկալելի ու իրեն յատուկ խրթին  վերլուծումներով: Ըստ Օշականի, որ ինչպէս գիտենք, դժուարահաճ գրականագէտ մըն է, Մկրտիչ Պէշիկթաշլեանի գրականութիւնը թէեւ «վրիպանք»-ներ ունի, սակայն ընդհանուր գիծերու մէջ իր անձը` «ազգային փառք մըն էր»: Պէշիկթաշլեանի գրականութեան մասին Օշական լայն անդրադարձումներ ունի նաեւ իր «Հայ գրականութիւն» դասագրքին մէջ:

Անթիլիասի մէջ հաստատուած «Դանիէլ Վարուժան գրական հիմնադրամ»-ի 17-րդ հրատարակութիւնը եւս (1995) լոյսին կը բերէր Պէշիկթաշլեանի «Երկեր»-ը: 330 էջանի փառաւոր ժողովածու մըն ալ այս էր, որուն յառաջաբանը ստորագրուած էր բանաստեղծ Աբրահամ Ալիքեանի կողմէ:

Պէշիկթաշլեանով հետաքրքրուեցան նաեւ խորհրդահայ մեր գրականագէտները:

Բ. Աշխարհամարտէն անմիջապէս ետք, 1947-ին, Պէշիկթաշլեան ունեցաւ երեւանեան իր առաջին ժողովածուն` ծանօթ բանասէր Արամ Ինճիկեանի (1910-1975) հոգածութեամբ: 1961-ին լոյս ընծայուեցաւ նմանօրինակ երկրորդ ժողովածու մը, բանաստեղծ եւ արձակագիր Ժիրայր Աւետիսեանի (1932-2001) աշխատասիրութեամբ: Իսկ 1987-ին, այս անգամ ալ «Երկերի լիակատար ժողովածու» մը դրուեցաւ խորհրդահայ ընթերցողին սեղանին: Այս վերջինը, 564 էջանի, լոյսին բերուած էր` Հայաստանի Գիտութիւններու ակադեմիայի «Գրականութեան հիմնարկի գիտական խորհրդի որոշմամբ» եւ Ա. Ս. Մանուկեանի աշխատասիրութեամբ: Բայց սոյն գործը, որ քսան հազար օրինակով տպուած էր, ծանրօրէն քննադատուեցաւ «Պատմա-բանասիրական հանդէս»-ի մէկ գրախօսականով: Կ՛ըսուէր, որ հատորը կը վխտար բնագրային, քերականական եւ ուղղագրական մեծաթիւ սխալներով: Կ՛ըսուէր նաեւ, որ հատորին ծանօթագրութիւնները նորութիւններ չէին բերեր. անոնք պարզապէս կրկնութիւններն էին 1904-ին Չօպանեանի կազմած ժողովածուին ծանօթագրութիւններուն…:

Հայրենի գրականագէտ Վաչէ Սաֆարեանի աւելի քան 300 էջանի մենագրութիւնը, սակայն («Մկրտիչ Պէշիկթաշլեանի կեանքը եւ ստեղծագործութիւնը», 1972, Երեւան),  կ՛արժանանար միահամուռ գնահատանքի: Համապարփակ ու թանկարժէք ուսումնասիրութիւն մըն էր ասիկա, որուն խմբագրման մասնակից դարձեր էր նաեւ Պարոյր Սեւակ:

Պէշիկթաշլեանի մասին գրուեցան բազմաթիւ յօդուածներ: Իր ծննդեան կամ մահուան տարեդարձները նշուեցան ատեն-ատեն, գործերը վերատպուեցան քանիցս, իր քերթուածները երգի վերածուեցան, մինչեւ իսկ թարգմանուեցան օտար լեզուներու: Իր մասին գրաւոր կամ բանաւոր ելոյթներով արտայայտուեցան մեր գրական երկնակամարի ամէնէն անուանի դէմքերը, ինչպէս` Դանիէլ Վարուժան (ատենախօսութեամբ մը` Պոլսոյ մէջ, 1913-ին), Զապէլ Եսայեան (դասախօսութեամբ մը` Պաքուի մէջ, 1917-ին), Վահան Թէքէեան (ատենախօսութիւն` Գահիրէի մէջ, 1944-ին), Յ. Ճ. Սիրունի (ուսումնասիրութեամբ մը` Պոսթընի «Հայրենիք» ամսագրին մէջ), Պարոյր Սեւակ (յօդուածով մը` մամուլի մէջ, 1968-ին, մահուան հարիւրամեակին առիթով) եւ այլք:

Այս բոլորը յետմահու յաղթանակ մը չի՞ նկատուիր հէգ բանաստեղծին համար:

Բայց արդէն Պէշիկթաշլեան ամէն տեղ է, ամէն դասագիրքի մէջ: Հ. Սիմոն Երեմեանի «Գրագէտ հայեր»-էն մինչեւ Մինաս Թէօլէօլեանի «Դար մը գրականութիւն»-ը, հ. Մեսրոպ Ճանաշեանի «Ծաղկաքաղ»-էն մինչեւ Մուշեղ Իշխանի «Արդի հայ գրականութիւն» շարքը, ու մինչեւ հին ու նոր հայերէնի դասագիրքերը, Պէշիկթաշլեան մի՛շտ ներկայ է: Ան այսօ՛ր ալ կ՛աւանդուի մեր դպրոցներուն մէջ` հակառակ իր գրաբարախառն լեզուին եւ հակառակ ժամանակի անջրպետին, որ զայն կը բաժնէ մեզմէ: Հայոց լեզուի այսօրուան ուսուցիչները չեն ուզեր շրջանցել 150 տարի առաջ մահացած այս բանաստեղծը եւ, ուստի,անոր քերթուածներէն մէկն ու մէկը անպայման անգիր սորվիլ կը թելադրեն իրենց աշակերտներուն: Ու աշակերտներն ալ, ի պատիւ իրենց, կ՛արտասանեն զանոնք անսայթաք.

«Ո՜հ, ի՜նչ անուշ եւ ինչպէ՜ս զով
Առաւօտուց փչես, հովի՛կ,
Ծաղկանց վրայ գուրգուրալով
Եւ մազերուն կուսին փափկիկ.
Բայց չես հովիկ իմ հայրենեաց,
Գնա՛, անցի՛ր սրտէս ի բաց»

Մկրտիչ Պէշիկթաշլեան բախտաւո՛ր բանաստեղծ մըն է:

Անոր սեւ-ճերմակ լուսանկարը կը շարունակէ ժպտիլ մեզի մէկուկէս դարու հեռաւորութենէն…

 Տոհմիկ Դաստիարակութիւն Եւ Շունչ

Պէշիկթաշլեան ամբողջովին ու կատարելապէս Վենետիկի Մխիթարեաններուն հոգեզաւակն է, անոնց ձեռնասունը, ձեռակերտը:

Մանկութենէն մինչեւ վաղ երիտասարդութիւն ու նոյնիսկ անկէ ետք, իր գրական, կրթական եւ հանրային բովանդակ գործունէութեան ընթացքին ան իր վրայ կրեց բարերար շունչն ու դրոշմը Ս. Ղազարու վանքին եւ անոր մեծանուն երախտաւորներուն: Այս տեսակէտով ալ ան ձեւով մը կը նոյնանայ Դանիէլ Վարուժանի հետ, իբրեւ զտարիւն մխիթարեանական մը` իր հայեցի տոհմիկ դաստիարակութեամբ ու աշխարհայեացքով:

Ինք զաւակն էր հռոմէադաւան կաթողիկէ հայ աղքատ ընտանիքի մը: Ծնաւ Օրթագիւղ, Վոսփորի եւրոպական ափին` այդ թաղամասին անունը հետագային քաղցրօրէն կապելով իր անունին, որովհետեւ առաւելաբար հո՛ն է, որ ծաւալեց իր ուսուցչական ու թատերական գործունէութիւնը: Հոն` Օրթագիւղի մէջ է, որ պիտի ծնէր նաեւ Վահան Թէքէեան, Պէշիկթաշլեանէն ճիշդ 50 տարի ետք, 1878-ին:

Դժբախտ մանկութիւն մը ունեցաւ: Չճանչցաւ իր մայրը, որ շատ կանուխէն մահացած էր` զոհ երթալով հիւծախտի: Յետոյ կանուխ մահացաւ հայրն ալ` երկրորդ ամուսնութիւն մը կնքելէ կարճ ժամանակ ետք: Մկրտիչ մնաց իր մօրուին (խորթ մայր), երէց եղբօր ու քրոջ շուքին տակ: Բայց թոքախտը, որ այս ընտանիքին պատուհասը դարձեր էր, իրերայաջորդ կերպով խլեց նաեւ կեանքը թէ՛ իր եղբօր, թէ՛ ալ քրոջ…

Պէշիկթաշլեան իր նախակրթութիւնը ստացաւ Բերայի (Սագըզաղաճ) Մխիթարեան վարժարանը, որ բացուեր էր 1830-ին: Վարդապետները ուսումնատենչ հոգի մը տեսնելով իր մէջ, զինք ղրկեցին Իտալիա` աւելի հիմնաւոր ու բարձրագոյն կրթութեամբ մը զինելու համար զայն: Հետեւաբար, 1839-1845 Պէշիկթաշլեան ուսանեցաւ Փատովայի Մխիթարեանց Մուրատեան վարժարանին մէջ, հ. Սարգիս Թէոդորեանի տեսչութեան շրջանին: Այստեղ ան մասնաւոր ուշադրութեանը արժանացաւ դպրոցի ուսումնապետ հ. Պետրոս Մինասեանին, որուն նկատմամբ մինչեւ վերջ պահեց խոր յարգանք մը: Խորապէս ուսումնասիրեց մեր լեզուն, հին մատենագրութիւնն ու պատմութիւնը: Թրծուեցաւ մեր ազգային արժէքներով, ու կրնանք ըսել` կոփուեցաւ իբրեւ լիակատար հայ մը:  Վարժարանէն ընթացաւարտ ըլլալէ ետք ալ քանի մը ամիս մնաց Վենետիկ, ուր, Ս. Ղազարի մէջ, ճանչցաւ Ալիշանը անձամբ, ծծեց այդ քաղաքին գեղարուեստէն, թատրոնէն, քաղաքակրթական մթնոլորտէն ու դասական ճաշակէն շատ բան:

Երբ Փատովայէն Պոլիս վերադարձաւ. Մ. Պէշիկթաշլեան հազիւ 17 տարեկան էր. բայց ան շուտով ուսուցչագործութեան հրաւիրուեցաւ հայկական դպրոցներու կողմէ, որոնք նոր-նոր սկսեր էին բացուիլ զանազան թաղամասերու մէջ: Պիտի դասաւանդէր հայերէն ու ֆրանսերէն:

Դժուար ասպարէզ մըն էր ուսուցչութիւնը այդ տարիներուն` 1840-50-ականներուն: Ընելիք շատ բան կար: Թրքախօսութիւնը համատարած երեւոյթ էր Պոլսոյ մէջ, շրթներու վրայ հայերէնն ալ շատ աղճատուած էր: Մանաւանդ ազնուական ու հարուստ դասակարգին համար Մեսրոպի բարբառը «տիրացուի լեզու» էր, արհամարհելի բան մը: Այս դասակարգին ընտանեկան յարկերուն տակ, յաճախ, տիրապետող էր ֆրանսերէնը: Ապազգային հոգեբանութիւն մը կը սաւառնէր ամէնուրեք: Իրական իմաստով գրականութիւն կամ մամուլ ալ չկար տակաւին: Ատոնք սաղմնային վիճակի մէջ էին դեռ: Ուստի, հայ ուսուցիչը պէտք էր թիավարէր հոսանքն վեր` բաներ մը փոխելու համար մարդոց յոռի մտայնութեան ու ընդհանուր ճաշակին մէջ:

Բայց ատիկա դիւրի՞ն բան էր:

Զապէլ Եսայեան, պատմելու առթիւ այդ շրջանի խօսակցական հայերէնին վիճակը, կը յիշէ հետեւեալ դէպքը, զոր ինք անձամբ լսած է պառաւ ազգականուհիէ մը.

«Օր մը նաւուն մէջ վէճ կը ծագի հայ եւ թուրք կիներու միջեւ, ինչ որ սովորական բան էր, մանաւանդ` այն ատեն: Թուրք կիները կը հայհոյեն եւ կը նախատեն հայերը. հայ կին մը իր ընկերուհիներուն կը դառնայ եւ կ՛ըսէ զայրալից իբր թէ թրքուհիներէն անհասկնալի հայերէնով.

– Ասանկներուն հախէն Մոսկովին խըլըճը կու գայ:

Բնականաբար թրքուհիները  կը հասկնան եւ վէճը աւելի կը թունաւորուի…»:

Զարթօնքի շրջանը, որ շուտով պիտի գար, ընդոստ պիտի ցնցէր հայերը, մղէր զանոնք հաւաքաբար` թօթափելու ամէն ինչ, որ օտար էր ու վերադառնալու դէպի ազգային ակունքներ:

Մ. Պէշիկթաշլեան, ահաւասիկ ճի՛շդ այս շրջանին, ամէնէն աշխուժ ու նուիրեալ գործիչներէն մին դաձաւ վերածննդեան շարժումին:

Ուսուցչութիւնը հոյակապ միջոց մըն էր իրեն` շփման մէջ մտնելու բազմատասնեակ պատանիներու հետ ու խմորելու անոնց միտքն ու հոգին: Օրթագիւղի Թարգմանչաց, Հռիփսիմեանց եւ կաթողիկէ հայոց Լուսաւորչեան վարժարանները հանդիսացան կրթական իր յենակէտերը:

Բայց միայն այսքան չէ: Պէշիկթաշլեան իր ժամանակին կարեւոր մէկ մասն ալ սկսաւ յատկացնել տուներէ ներս մասնայատուկ դասաւանդութիւններու: Պոլսահայ երեւելի բազմաթիւ ազնուապետական ընտանիքներ, մանաւանդ` Օրթագիւղ կամ Բերա բնակողներ (Հիւրմիւզեան, Փորթուգալեան, Վահանեան, Նորատունկեան, ԵուսուՖեան եւ այլք), զինք կարգեցին իրենց զաւակներուն իբրեւ անձնական դասատու եւ դաստիարակ: Այսպիսի պարտականութիւն մը, բնականաբար, ընկերային ու մտաւորական բարձր դասուն հետ ամէնօրեայ շփման կարելիութիւններ ստեղծեց իրեն համար: Բոլորին կողմէ ան շրջապատուեցաւ ակնածանքով ու հիացումով: Ներկայ սկսաւ գտնուիլ նոյնիսկ անոնց բարեկամական հաւաքներուն կամ կոչունքներուն ալ` առինքնելով բոլորը իր հրապուրիչ խօսակցութեամբ եւ հանրօգուտ ծրագիրներու թելադրութեամբ:

Բացառիկ կարողութիւններով օժտուած դաստիարակ մըն էր Պէշիկթաշլեան, հեղինակաւոր եւ ազդեցիկ: Ինք արդէն ի ծնէ փափուկ զգայնութեան եւ նուրբ խառնուածքի տէր անձ մըն էր: Ան իր սաները կը տոգորէր գեղեցիկի, բարիի եւ իտէալականի պաշտամունքով: Կ՛աճեցնէր անոնց մէջ գեղարուեստի ու գրականութեան սէրը: Չօպանեան կը գրէ. «Ամէն ծնող գիտէր, որ Պէշիկթաշլեանի դասերուն հետեւելէ ետք իր զաւակը անոր հոգիէն ու մտքէն ցոլք մը ընդունած պիտի ըլլար, բարոյապէս գեղեցկացած, մտաւորապէս բարձրացած պիտի ըլլար: Պէշիկթաշլեանը  մտերմապէս ճանչցած անձ մը ինծի  կը հաւաստէր, որ անոր աշակերտած ըլլալը մեծ ընտանիքի աղջկան մը համար գրեթէ տեսակ մը բարոյական դրամօժիտ կը կազմէր»:

Իր կենսագիրներուն վկայութեամբ, այն տունը, ուր կը մտնէր Պէշիկթաշլեան, հայախօսութիւնը ծիլ կ՛արձակէր, կ՛ընդհանրանար կամայ-ակամայ: Այս երեւոյթը ակնբախ էր մանաւանդ Օրթագիւղի մէջ, ուր շատ մեծ էր Պէշիկթաշլեանի հմայքն ու բարոյական ազդեցութիւնը հայ ընտանիքներուն վրայ: Եւ այդ հմայքը կը թուի, թէ շարունակուած է նոյնիսկ բանաստեղծին մահէն ետք, տասնամեակներ շարունակ, որովհետեւ գրականագէտ Մինաս Թէօլէօլեանն է, որ կը վկայէ.

– Տակաւին մեր մանկութեան օրերուն, 1920-1927, Օրթագիւղի մէջ նուիրականութիւններ էին Պէշիկթաշլեանի տունը, քերթուած-երգերը, անունն ու գործն ալ («Դար մը գրականութիւն», Ա. հատոր, 1977):

Պէշիկթաշլեանի տո՜ւնը: Համեստ բնակարան մըն էր ատիկա, ուր, իր աշխատասենեակի պատերէն, կախուեր էին լուսանկարները եւրոպացի նշանաւոր գրողներու` Շաթոպրիանի, Լամընէի, Միւսէի, երգահաններ Ռոսինիի ու Մոցարդի…:

(Շար. 3)

ԼԵՒՈՆ ՇԱՌՈՅԵԱՆ

Փատովայէն Պոլիս դարձին միայն դպրոցն ու ուսուցչութիւնը չէր, որ կլանեց Պէշիկթաշլեանը: Ան շուտով բաժին վերցուց Պոլսոյ մշակութային, իմացական եւ ազգային եռուզեռին մէջ, աշխուժօրէն ծաւալեց հանրային գործունէութիւն ալ, որուն հիմնական առանցքը պիտի դառնար «Համազգեաց ընկերութիւն»-ը:

Համազգեա՜ց: Թովիչ անուն:

Ի՞նչ իմաստ ունէր այս անուանումը:

«Համազգի» կը նշանակէ միեւնոյն ազգին պատկանող, ազգակից, համացեղ: Իսկ «համազգեաց»-ը վերոնշեալ բառին գրաբարեան յոգնակի սեռ.- տրակ. հոլովաձեւն է: Ուստի, «Համազգեաց ընկերութիւն» կը նշանակէ համազգիներու, ազգակիցներու ընկերութիւն:

Անոնք, որոնք պիտի փորձեն սերտել ԺԹ. դարու կէսի արեւմտահայ (ու մասնաւորաբար պոլսահայ) պատմութիւնը, անպայման պիտի հանդիպին Համազգեացի անունին ու պահ մը կանգ առնեն անոր առջեւ:

Օսմանեան մայրաքաղաքին մէջ այդ շրջանին կեանքի կոչուած հայկական բազմատասնեակ միութիւններուն շարքին ամէնէն կենսունակն ու հռչակաւորն էր ասիկա: Ու այդ հռչակին ձեւաւորումին մէջ էական դեր կը խաղար անունը Մկրտիչ Պէշիկթաշլեանին, որ գլխաւոր հիմնադիրներէն մին եղաւ այս ընկերութեան: Գրականութեան պատմութիւնը պահած է Համազգեացի սրահին մէջ Պէշիկթաշլեանի արտասանած ճառերէն երկուքը:

Ի դէպ, Պէշիկթաշլեան եղած է փնտռուած ճառախօս մը: Ըստ Չօպանեանի վկայութեան` «հազիւ թէ սկսէրխօսիլ, աչքերը կը վառէին, դէմքը կը լուսաւորուէր, կ՛այլափոխուէր եւ ունկնդիրն ինքզինքը բռնուած կը զգար տիրական հմայքի մը մէջ, կաուած աննիւթական բայց ատով իսկ հզօրագոյն կապով մը` այդ մոգական էակին հետ, անխուսափելիօրէն զայնսիրելու դատաարտուած»:

Համազգեացը կեանքի կոչուեցաւ 1846-ին: Անիկա յենարանը պիտի հանդիսանար հայ կաթողիկէ հասարակութեան ծոցին մէջ բռնկած ազգային շարժումին: Հիմնադիրներուն մէջ էր Հ. Պետրոս վրդ. Մինասեանն ալ, Պէշիկթաշլեանի սիրելի ուսուցիչը ի Փատովա, որմէ խնդրուեցաւ, որ պատրաստէ նորակազմ ընկերութեան ծրագիր-կանոնագիրը:

Տասը առաջադրանքներէ բաղկացեալ այդ կանոնագրութիւնը, որուն պատճէնը, օրին, հրատարակուեցաւ Զմիւռնիոյ «Արշալոյս Արարատեան» լրագրին մէջ, իր առաջին կէտով կ՛ըսէր. «Միասիրտ, միակամ, խաղաղասէր շաղկապումն անձանց` ի մի միաբանութիւն»:

Յստակ է: Համազգեացի առաջնահերթ նպատակն էր ուրեմն բառնալ այն երկպառակութիւններն ու բանակռիւները, որոնք այդ շրջանին ծայր տուեր էին պոլսահայութեան հռոմէադաւան ու հայադաւան երկու հատուածներուն միջեւ, եւ որոնք ամօթալի պայքարներու եւ թշնամութեանց դուռ պիտի բանային աւելի ետք ալ, քառասուն տարի անընդհատ: Իր մայր նպատակին կենսագործման համար ալ միութիւնը, հակառակ կաթողիկէ ընկերակցութիւն մը ըլլալուն, իր դռները բաց կը պահէր ոչ կաթողիկէ հայորդիներու առջեւ ալ` իբրեւ միութեան ու եղբայրութեան շօշափելի նշան: Ու կը յաջողէր: 76 անդամներով սկիզբ առած Համազգեացը երկու տարի յետոյ կ՛ունենար արդէն աւելի քան 600 անդամ` իր սեփական հաւաքատեղիով (Բերա, Լալէ փողոց), լսարանով ու գրատունով: Նոյնիսկ փոքր դպրոց մը կը բանար:

Մ. Պէշիկթաշլեան գաղափարական ռահվիրան էր համազգային բնոյթ զգեցած այս շարժումին:

Ի՜նչ մեղք սակայն, որ այս ազնիւ նախաձեռնութիւնը բախեցաւ եպերելի ընդդիմութեան մը: Ամէն միջոց փորձուեցաւ` նորակազմ ընկերութիւնը խեղդելու իր խանձարուրին մէջ իսկ…

Չզարմանաք, եթէ ըսեմ, որ Համազգեացը քայքայել ու ցրուել ուզողը հայանուն բարձրաստիճան կղերական մըն էր` Անտոն Հասուն եպիսկոպոս:

Անտոն Հասուն պատրիարք

Անտոն Հասուն (1809-1884), ծագումով` ասորի, Պոլսոյ կաթողիկէ հայոց ազգապետ-պատրիարքն էր (յետոյ` կարտինալի աստիճանին բարձրացուած), որուն անունին շուրջ է, որ ծաւալեցան այդ շրջանի միջդաւանական բոլոր վէճերը, եւ որ չարաշուք անուն մը թողուց պատմութեան մէջ: Ան շատ սուր պայքար մը շղթայազերծեց Համազգեացի դէմ:

Հասուն դժգոհ էր ո՛չ միայն Պէշիկթաշլեանի ու անոր համախոհներուն միաբանական ձեռնարկներէն, այլեւ` այն բոլոր ազգանուէր ճիգերէն, որոնք հայկականը կը շեշտէին հայ կաթողիկէ համայնքին մէջ: Ան կատաղի հակառակորդ մըն էր Վենետիկի Մխիթարեան վարդապետներուն ալ, որոնց բացած դպրոցներուն գերազանցապէս հայաշունչ մթնոլորտը հանդուրժելի չէր իրեն: Այս շիլ ըմբռնումով ալ ան նախ պարտադրեց, որ Համազգեաց ընկերութեան կանոնագրին Ա. կէտը (միաբանութիւն յորդորող մայր սկզբունքը) զանց առնուի: Այնուհետեւ, ան «զեկոյց»-ներ ու ամբաստանագիրներ տեղացուց թէ՛ Հռոմ` պապական աթոռին (քանի որ ընկերութեան ղեկավարներէն շատեր կաթողիկէ համայնքին կը պատկանէին), թէ՛ Բարձրագոյն դուռ` օսմանեան կառավարութեան, ձգտելով խափանել Համազգեացը, նոյնիսկ աքսորել անոր ղեկավարները`  իբրեւ անբարեյոյս եւ խռովարար տարրեր:

Բայց Համազգեացի վարիչներն ալ ձեռնածալ չնստան: Անո՛նք ալ գրեցին Հռոմ` ջրելով իրենց հասցէին ուղղեալ զրպարտութիւնները:  Գրեցին նաեւ Բ. դուռ:

Երկար քաշքշուքներէ ետք, սակայն, պետական հրահանգով Համազգեացը փակուեցաւ 1852-ին:

Անտոն Հասուն «յաղթանակ» մը արձանագրեց: Իսկ Մ. Պէշիկթաշլեանի բարի սիրտը ի՞նչ զգաց այդ օր, դժուար չէ գուշակել:

Լրագրող Պարգեւ Շիրինեանին կողմէ գրի առնուած ու Պէյրութ տպուած փոքրածաւալ հատորի մը մէջ (1961) կայ ցնցիչ վկայութիւն մը: Հոն կը կարդանք. «Պէշիկթաշլեանի ատելութիւնը Հասունի դէմ բացարձակ եղած է: Այնքան բուռն, որ օր մը, կատաղութեան մէկ վայրկեանին, ինքն իրմէ դուրս ելած, Օրթագիւղի հայ կաթողիկէ եկեղեցւոյ աւանդատան պատէն Հասունի նկարը վար քաշած ու ոտքին տակ առնելով` կտոր-կտոր ըրած է»:

Համազգեացի առաքելութիւնը, բարեբախտաբար, բոլորովին կանգ չառաւ անոր փակումով: Գիտենք, որ 1860-ին անիկա փոխարինուեցաւ այլ ընկերութեամբ մը` Բարեգործական ընկերութեամբ, որուն շուրջ բոլորուեցան Համազգեացի նախկին անդամներ, ինչպէս նաեւ` Գրիգոր Օտեան, Ծերենց, Գրիգոր եւ Մկրտիչ Աղաթոն եղբարք, Սերովբէ Ալիշան, բժ. Բարունակ պէյ Ֆէրուհխան եւ ուրիշներ: Հո՛ս եւս Մ. Պէշիկթաշլեան խաղաց գործուն ու առաջնորդող դեր: Ան շրջան մը վարեց այս միութեան ատենապետի պաշտօնն ալ:

Ընկերութիւնը իբրեւ նշանաբան` որդեգրեց ՍԷՐ եւ ՄԻՈՒԹԻՒՆ բառերը, եւ այս նշանաբանը ժողովրդային ու մտաւորական լայն խաւերու մօտ ցնծութիւն յառաջացուց: Տարի մը ետք ընկերութեան անդամակիցներուն թիւը 700-ի հասած էր արդէն…

Բարեգործական ընկերութիւնը իրեն համար մտասեւեռում դարձուց գաւառի մէջ երկրագործական գիտելիքներու ջամբումը` հայ մարդը հայ հողին կապելու յստակ առաջադրանքով: Այդ շրջանին հայութեան լայն զանգուածները դեռ կ՛ապրէին իրենց բնօրրանին մէջ` Արեւմտահայաստան ու Կիլիկիա, եւ հարկ էր զանոնք ամո՛ւր պահել այդ հողերուն վրայ: Ասիկա աշխարհաքաղաքական գաղափարախօսութիւն մըն էր, որուն գործնապէս կ՛ուզէր օժանդակել Բարեգործական ընկերութիւնը: Ճիշդ այս պատճառով էր անշուշտ, որ ընկերութեան երէց գործիչներէն Ծերենց (ինքն ալ Մխիթարեան նախկին սան, Պէշիկթաշլեանի նման) 1861-ին անձամբ պիտի ուղեւորուէր Կիլիկիա` այնտեղ ագարակ մը գնելու, գիւղատնտեսական դպրոց մը հիմնելու ու հողագործներ պատրաստելու համար:

Հարցում մը ինքզինք կը պարտադրէ այստեղ. Ծերենց, որ ասպարէզով բժիշկ էր, ի՞նչ դրդապատճառներէ մղուած` Պոլսէն դէպի Կիլիկիա նմանօրինակ դժուար ճամբորդութեան մը կամ առաքելութեան մը կը ձեռնարկէր:

Պատասխանը յստակ է ու մեկին. իր (ու իր սերունդին) անաղարտ հայրենասիրութենէ՛ն մղուած: Երբ ան ոտք կը դնէր Ռուբէններու եւ Լեւոններու պանծալի հայրենիքը, ազգասիրութիւնը անգամ մը եւս կը բորբոքէր իր ներսիդին: Եւ այդ հոգեկան վերանորոգութիւնը Ծերենցի մէջ կը սաղմնաւորէր իր ապագայ երեք վէպերը, որոնցմէ առաջինը` «Թորոս Լեւոնի»-ն (1877), հայ ժողովուրդի անցեալի փառքը պիտի ոգեկոչէր նոյն հայկական Կիլիկիոյ հողերուն վրայ…

Դժբախտաբար Ծերենցի առաքելութիւնը յաջողութիւն չգտաւ: Թուրք պետութիւնը արգելք հանդիսացաւ անոր ծրագիրին, դրդուած` այն քսու «թաքրիր»-ներէն, որոնք Ծերենցը, որ ի դէպ, հայ կաթողիկէ համայնքի զաւակ էր, բայց` հակահասունեան ճակատի առաջնորդներէն, կը մատնէին իբրեւ «յեղափոխական», եւ որոնք այնքա՜ն դաւադրօրէն մատուցուած էին պետութեան` Պոլիս նստող չարագուշակ Անտոն Հասունի կողմէ..

Ծերենց Թիֆլիսի «Փորձ» ամսագրի էջերուն (մայիս 1879) ստորագրած իր յօդուածներէն մէկուն մէջ ցասումով կը յայտնէ, որ Հասուն կրցեր էր հաւատացնել օսմանեան պետութիւնը, որ Բարեգործական ընկերութիւնը կ՛աշխատէր հայկական թագաւորութիւնը վերականգնել Կիլիկիոյ մէջ…

Այսպէս, Հասուն կը յաջողէր ջլատել ու կազմալուծել թէ՛ Համազգեացը, թէ՛ Բարեգործականը:

(Շար. 4)

ԼԵՒՈՆ ՇԱՌՈՅԵԱՆ

Պէշիկթաշլեանի Անմոռանալի Պատգամը` «Եղբայր Եմք Մեք»

«Եղբայր եմք մեք»-ը գրաբար արտայայտութիւն մըն է, որ այսօրուան աշխարհաբարով կը նշանակէ «Եղբայր ենք մենք»:

Ասիկա Մկրտիչ Պէշիկթաշլեանի շատ նշանաւոր մէկ բանաստեղծութեան վերնագիրն է: Բանաստեղծութիւն մը, որ գրի առնուեցաւ իբրեւ տեսակ մը կոչ կամ ահազանգ` զգաստութեան հրաւիրելու համար պոլսահայ զանգուածները, որոնք ԺԹ. դարու կէսերուն թշնամացեր էին իրարու` դաւանական բուռն վէճերով: Հակամարտող կողմերէն մին հայ առաքելական համայնքն էր` իր ետին ունենալով Պոլսոյ Ազգ. պատրիարքարանը, միւսը` հայ կաթողիկէ հաւաքականութեան մէկ մասը` ի գլուխ ունենալով Անտոն Հասուն տխրահռչակ պատրիարքը: Բայց ճեղք ու բաժանում կար նոյնինքն հայ կաթողիկէ համայնքին ծոցին մէջ ալ`  հասունեաններ ու հակահասունեաններ, կամ այլ բնորոշումով` լատինամոլներ ու ազգային արժէքներու պաշտպաններ:

Կիրքերը հետզհետէ կը բորբոքէին: Երկփեղկուած էր հայութիւնը` ամօթալի պատկերներ պարզելով:

Ճիշդ այդ օրերուն է, որ ձայն բարձրացուց Մկրտիչ Պէշիկթաշլեան` «ա՛լ կը բաւէ» ըսելով բոլորին: Ան իր վսեմ հասակով կանգնեցաւ իրարու դէմ անհուն ատելութեամբ հակամարտող կողմերուն ճի՛շդ մէջտեղը, բախումներուն ճի՛շդ կեդրոնը: Եւ իբրեւ հայ կաթողիկէ ընտանիքի զաւակ, դառնութեամբ տեսնելով ազգին պառակտեալ վիճակը, եղբայրութեան ու միասնութեան սրտառուչ հրաւէր մը կարդաց հակամարտող զանգուածներուն` գրելով.

«Տո՛ւր ինձ քու ձեռքդ, եղբայր եմք մեք,
Որ մրրկաւ էինք զատուած, 
(«որ մրրիկով բաժնուած էինք»)
Բախտին ամէն ոխ չարանենգ
Ի մի համբոյր ցրուին ի բաց.
(«բախտին բոլոր չարամիտ ոխերը համբոյրով մը թող փարատին»)
Ընդ աստեղօք ի՞նչ կայ սիրուն,
Քան զանձկալի Եղբայր անուն:

Մէկտեղ յոգնինք, մէկտեղ ցանենք,
Մէկտեղ թափին մեր քրտինքներ,
Զհունձ բարեաց յերկինս հանենք,
(«բարիքի հունձքը երկինք հանենք»)
Որ կեանք առնուն հայոց դաշտեր.
Ընդ աստեղօք ի՞նչ կայ սիրուն,
Քան զանձկալի Եղբայր անուն»:

Այս պատմական ու իմաստալից քերթուածը, որ կը բաղկանար հինգ տուներէ, կատարելապէս կը ցոլացնէր Պէշիկթաշլեանի առողջ աշխարհահայեացքը: Ան հայութիւնը կ՛ըմբռնէր իր ամբողջութեանը մէջ, վեր` ամէն տեսակի բաժանումներէ կամ տարակարծութիւններէ: Անիկա, խորքին մէջ, կը ցոլացնէր յաւիտենական գաղափար մը, որ հաշտութեան ու եղբայրութեան կը հրաւիրէ պառակտուած ազգերը, կ՛ուզէ, որ վերնայ թշնամանքը մարդկային ընկերութեան մէջէն:

Հետեւաբար անժամանցելի գաղափարախօսութիւն մըն էր այս:

Կը պատմուի, որ Պէշիկթաշլեան ամէն կիրակի առտու ժամ մը Օրթագիւղի հայ կաթողիկէ եկեղեցին կ՛երթար, ներկայ կ՛ըլլար պատարագին, ապա ժամ մըն ալ նոյն թաղամասի հայ առաքելական եկեղեցւոյ արարողութիւններուն կը հետեւէր… Ան իր անձին իսկ օրինակով` կը յիշեցնէր բոլորին, թէ` «Եղբայր եմք մեք»…

«Եղբայր եմք մեք»-ը երկա՜ր ատեն շրթներու վրայ մնաց Պոլիս եւ այլուր: Կ՛երգուէր խնճոյքներու ընթացքին կամ ազգային տօներու առթիւ:

Կը յիշեմ, որ զայն յուզիչ ոճով կ՛երգէր մանաւանդ հայրենի բանահաւաք, ազգագրագէտ ու երգերու մեկնաբան Հայրիկ Մուրատեանը (1905-1999):

***

Պէշիկթաշլեան եղբայրասիրութեան իր կոչերը հանրութեան հասցուց նաեւ թատրոնի միջոցով: Թատրոնը այդ շրջանին ամէնէն շատ ժողովրդականութիւն վայելող արուեստի արտայայտութիւնն էր: Եւ Պէշիկթաշլեան ի՛նք թատերագիր մըն էր արդէն, արեւմտահայ նոր փթթող գրականութեան, Զարթօնքի շրջանի, առաջին թատերագիրներէն մէկը: Կը պատմուի, որ 1856-էն սկսեալ Օրթագիւղի հայ կաթողիկէ վարժարանին մէջ, ուսուցչագործութեան առընթեր, ան լայն ժամանակ կը յատկացնէր թատերական փորձերու: Իր պատրաստած այդ թատերախաղերը երբեմն տեղի կ՛ունենային միեւնոյն վարժարանի սրահին, երբեմն ալ թաղին մեծահարուստներու տուներուն մէջ ու մեծ հետաքրքրութիւն կը ստեղծէին: Օրթագիւղ այս մարզին մէջ անմրցելի էր:

ԺԹ. դարու կէսերուն, իսկապէս, արեւմտահայ թատրոնը Պոլսոյ մէջ կ՛ապրէր ծաղկումի եւ յարաճուն վերելքի աննախադէպ շրջան մը: Եւ այդտեղ շատ մեծ եղաւ դերը Պէշիկթաշլեանին, որ թէ՛ անձնուէր դերասաններու փոքր խումբեր կը մարզէր ու անոնցմով կանոնաւոր ներկայացումներ կը սարքէր (երբեմն ի՛նք ալ դերեր ստանձնելով), թէ՛ ալ թատերախաղեր գրի կ՛առնէր կամ կը թարգմանէր նիւթ հայթայթելու համար մայրաքաղաքի թաղերուն մէջ կազմաւորուող բազմաթիւ թատերախումբերուն:

Այս պատճառով ալ ոմանք Պէշիկթաշլեանը կը համարեն հայ թատրոնի իսկական հիմնադիրը:

Իր թատերական շահագրգռութիւնը ապահովաբար կու գար Իտալիայէն, ուր ուսանեցաւ ան, նաեւ` Մխիթարեան հայրերէն, որոնք գրեր ու բեմ հաներ էին մեր առաջին թատերախաղերը` դպրոցներու համեստ մակարդակով ու ընդհանրապէս կրօնաշունչ բովանդակութեամբ: Պէշիկթաշլեանի համար թատրոնը ազդակ մըն էր հայախօսութեան տարածման եւ աշխարհաբարի կազմաւորման ու յղկումին համար, նաեւ միջոց` դաստիարակչական ու հայրենասիրական ազդու պատգամներու: Բայց նաեւ կապ մը` «մրրկաւ» զատուած հայ հատուածներուն միջեւ…

Պէշիկթաշլեանի թատերական գործունէութիւնը տեւեց աւելի քան տասը տարի, յետոյ դադրեցաւ: Իր բոցավառած ջահը պատուով յառաջ տարուեցաւ իր ձեռնասուններուն կողմէ:

Պէշիկթաշլեանի ստորագրութիւնը կրող տասի չափ թատերախաղեր հասած են մեզի, ոմանք` թարգմանութիւն: Ասոնցմէ չորսը ինքնագիր ողբերգութիւններ են եւ իրենց նիւթը կ՛առնեն հայոց պատմութենէն` «Կոռնակ», «Արշակ Բ.», «Վահան» եւ «Վահէ»: Արեւմտահայ թատրերգութեան առաջին նմուշներն են ասոնք: Մեր գրականագէտները, ընդհանրապէս, գրական արժէք չեն տեսներ այս թատերախաղերուն մէջ, այլ պարզապէս կը շեշտեն, որ անոնք գրի առնուած են հապճեպ, դաստիարակչական գործնական նպատակներով:

Հոգ չէ: Պէտք չէ անպայման արուեստի պսպղուն կայլակներ կամ հասունութիւն փնտռել այդ շրջանի թատերական ստեղծագործութիւններուն մէջ: Չմոռնանք, որ անոնք առաջին ծիլերն էին հայ թատրոնին. չմոռնանք նաեւ գրաքննական ճնշումները, որոնց կուրծք տալով` Պէշիկթաշլեան եւ իր նմանները կը յաջողէին սուլթաններու քիթին տակ բեմ հանել հայկազնեան ցեղի հին թագաւորներ կամ զօրականներ (իրենց խաւաքարտէ սուրերով ու թուղթէ փայլփլուն թագերով), անոնց բերնին մէջ կը դնէին շքեղ ու յանդուգն խօսքեր կամ սրտառուչ բացագանչութիւններ եւ այդ բոլորով քիչ մը հպարտութիւն ու պուտ մը հայրենասիրութիւն կը ներարկէին Պոլսոյ թատերասրահները լեցնող խանդավառ բազմութեանց:

Գրագիտուհի Զապէլ  Եսայեան Պաքուի մէջ Պէշիկթաշլեանի մասին տրուած ատենախօսութեան ընթացքին (1917) ծանրօրէն քննադատելով ու ձաղկելով հանդերձ անոր թատերակները, խոստովանած է ի վերջոյ. «Հակառակ իր թերութիւններուն, չէ կարելի ուրանալ, թէ Պէշիկթաշլեան իրական ծառայութիւններ մատուցած է նաեւ իր թատրերգութիւններով: Անիկա իր անձին բոլոր հեղինակութիւնովը աշխատած է մտցնել թատրոնի սէրը  եւ անհամար անհասկացողութիւններու դէմ պայքարելու հարկադրուած է: Ինքը եղած է նաեւ պատճառ, որ հայ հասարակութիւնը  զգայ ազգային բեմ մը ունենալու նախանձախնդրութիւնը, եւ այդ օրերէն, վերջապէս, թատրոնը դարձած է ազգային անհրաժեշտ հաստատութիւններէն մէկը» (տե՛ս «Նայիրի» շաբաթաթերթ, Պէյրութ, 1 օգոստոս 1971):

Այսքանը բաւարար է, որ մենք խոնարհինք թատերագիր Պէշիկթաշլեանի առջեւ:

Կ՛արժէ, որ շեշտենք, թէ իր թատերախաղերուն մէջ ամէնէն ուշագրաւը «Կոռնակ»-ն է: Ասիկա գրուած է, ըստ կարգ մը հաւաստիացումներու, չորս օրուան մէջ, 1850-ին, եւ նոյն տարին ալ բեմադրուած է Օրթագիւղ, մեծահարուստ Շահինեաններուն տան մէջ:

«Կոռնակ»-ին մէջ Պէշիկթաշլեան առիթ չի փախցներ եղբայրասիրութիւն քարոզելու: «Եղբայր եմք մեք»-ի գաղափարախօսութիւնը հո՛ս ալ կը յայտնուի շատ ցայտուն կերպով, երբ դերակատարներէն Վահան իշխան խօսքն ուղղելով Կոռնակին` կ՛ըսէ. «Կը  վայլէ՞, որ մենք  մէկ ազգ, մէկ արիւն ըլլալով` մէկզմէկու կորստեան գուռը փորենք ու հայրենիքը ընտանի պատերազմներով, թշուառութեամբ, ահ ու դողով լեցնենք, ու ան սուրերը, որ թշնամեաց արեանը մէջ կրնանք փառաւորել, մեր ազգայնոց սիրտը խոթելով` պղծենք բոլորովին: Ո՜վ ցանկալի ու սիրելի հայոց ազգ, ատելութիւնն ու նախանձը ի՞նչ փոսերու մէջ ձգեցին զքեզ, եւ ինչուան [=մինչեւ] ո՞ւր կրնայիր բարձրանալ սիրով եւ միութեամբ. այո՛, հայրենակի՛ցք իմ, ատելութեան ու նախանձու բացած վէրքերը պէտք է որ սէ՛րը բժշկէ, ուրեմն թօթափեցէ՛ք, հեռացուցէ՛ք ձեր վրայէն ատ կոյր թշնամութեանց ու վրէժխնդրութեան ոգին եւ ազգակործան երկպառակութիւնները: Հաշտութեան ձեռք տուէք մէկզմէկու ու մէկզմէկու գիրկը  նետուելով` մոռցէ՛ք, մարեցէ՛ք ձեր սրտին մէջ  ոխութեան ու ատելութեան բորբոքը»:

Միւս կողմէ, սակայն, «Կոռնակ» առիթ մը հանդիսացած է Պէշիկթաշլեանին, որպէսզի ան մերկացնէ ու խարազանէ Անտոն Հասունը: Կոռնակ` ի՛նքը, չարին մարմնացումն է փիեսին մէջ, ու թատերագիրը զայն զուգահեռ գիծի վրայ կը բերէ Հասունին հետ, անուղղակիօրէն, հերոսներէն Ներսէս նախարարի բերնով.

–… Վախցի՛ր, սոսկացի՛ր, Կոռնա՛կ, դուն որ չարութեան մէջ ՀԱՍՈՒՆՑԵՐ ԵՍ ու նենգութեամբ, խարդախ հնարքներով ու անհաշտ ատելութեամբ իրաւանց ու արդարութեան դէմ կը պատերազմիս ու ժպիրհ ձեռքովդ թոյն կը սերմանես ազգիդ մէջ…» (ընդգծումը իմ կողմէ):

Պէշիկթաշլեան ինք եւս քանի մը անգամ դերեր ստանձնած է «Կոռնակ»-ին մէջ: Այս մասին վկայութիւն ունի Արշակ Չօպանեան իր վերոնշեալ կենսագրական գիրքին էջերուն. «Այն մէկ քանի անգամուն, երբ ինքն իսկ խաղացած է, խորապէս յուզած է հասարակութիւնը իր բնական ու հոգելից խաղացուածքովը, բայց իր ընկերները կ՛աղաչէին, որ ետ կենար դերասանական մասնակցութենէ, վախնալով, որ իր փափուկ առողջութիւնը  չվտանգուէր խաղալու ատեն իր զգացած բուռն յուզմունքէն»:

Պէշիկթաշլեանի «Արշակ Բ.» թատերակն ալ բազմիցս բեմ բարձրացեր է` թէ՛ Պոլիս, թէ՛ Զմիւռնիա: Մայրաքաղաքի «Արեւելեան թատրոն»-ի ներկայացումներուն առաջին թատերաշրջանին իսկ (1861-62), անիկա մուծուեր է յայտագրին մէջ: Յ. Ճ. Սիրունի կը վկայէ այդ մասին` գրելով.

«Երբ ան կը ներկայացուէր 1862 մարտ 23-ին, երեկոն տօնական հանդիսութեան մը բնոյթը կ՛առնէր: Ժամանակակից մամուլը խանդավառ է` «Արեւելեան թատրոն»-ի բեմին վրայ նուիրագործուած տեսնելով հայ ժողովուրդի կապը իր անցեալին հետ, թէեւ, չենք գիտեր` ի՛նչ մտավախութեամբ, Պէշիկթաշլեանի թատերախաղին իբր տիտղոս տրուած էր «Անձնասպան իշխանը», մինչ քանի մը տարի առաջ Օրթագիւղի բեմին վրայ ան ներկայացուած էր իր բուն տիտղոսով («Պոլիս եւ իր դերը», Գ. հատոր, 1987, Անթիլիաս, էջ 385):

Այո՛, կազմակերպիչները խուսափեր էին հայ թագաւորի մը (Արշակ Բ.) անունով թատերախաղ սարքելէ` պետական գրաքննութեան կաշկանդումներէն ձերբազատելու համար…

(Շար. 5)